Madoc. Jaargang 2008

[p. 47]

Groot nieuws voor u

titel

Middelnederlandse bijbelvertalingen

redactie

August den Hollander, Erik Kwakkel, Wybren Scheepsma

uitgever

Uitgeverij Verloren, Hilversum 2007

omvang

207 p. geïll.

isbn

978-90-6550-964-2

prijs

€ 25,-

Vanzelfsprekend is het geen nieuws dat het belangrijkste en invloedrijkste boek in de Middeleeuwen de Bijbel is geweest. De hele westerse cultuur, van vroeg tot laat en van hoog tot laag, werd in die periode gevoed door het christendom, waarvoor de Bijbel als fundament diende. En tot op de dag van vandaag behoort de Bijbel tot de meest gelezen boeken ter wereld. De ongekende populariteit van het boek bleek nog maar eens toen in 2005 de Nieuwe Bijbelvertaling gekroond werd met de NS-Publieksprijs. Maar waar heden ten dage het Nederlandse volk een Bijbelvertaling tot beste boek kan verkiezen, was het in de Middeleeuwen ongewoon en ongewenst dat er vertalingen in de volkstaal circuleerden. De Kerk stond huiverig tegenover initiatieven om het Woord aan leken open te leggen, maar kon desondanks niet verhinderen dat veel van de bijbelwoorden in het Middelnederlands werden vertaald. De bundel Middelnederlandse bijbelvertalingen geeft mooi zicht op de rijkdom aan materiaal die deze inspanningen hebben opgeleverd. Het boek danken we aan het toenemend aantal wetenschappelijke projecten rond middeleeuwse vertalingen, die in de afgelopen jaren (wellicht gevoed door de huidige interesse voor bijbelvertaling) werden opgestart. Met de bedoeling de huidige stand van onderzoek voor het voetlicht te brengen, hebben de samenstellers van de bundel een groep specialisten gevraagd om in artikelen het brede spectrum aan Middelnederlands bijbelmateriaal te beschrijven. Het resultaat is een prachtig vormgegeven bundel met dertien teksten, die de breedte en diepte van Middelnederlandse bijbelvertalingen probeert te peilen. Daarin sluit het project literair gezien aan bij de Bijbel zelf: een verzameling meer of minder samenhangende teksten die als eenheid functioneren.

In de inleiding geven de samenstellers aan dat het boek drie delen bevat: een afzonderlijk deel voor oud- en nieuwtestamentische boeken en een deel over het concrete handschriftelijke materiaal, waarmee de bundel begint. Deze indeling presenteert direct een in het oog springend aspect van vertalingen in de Middeleeuwen: alleen de bijbelgedeelten waaraan behoefte ontstond, werden vanuit de Latijnse Vulgaat vertaald. Van een volledige bijbelvertaling uit het Hebreeuws en het Grieks is tot en met de Statenvertaling (1637) geen sprake.

De bundel opent met artikelen van Kwakkel en Meuwese, die zich respectievelijk richten op de handschriftelijke overlevering en de verluchting van de teksten. In de artikelen van Van Dalen-Oskam, Kors en Van den Berg komen vervolgens verschillende vertalingen en bewerkingen van Petrus Comestors Historia scholastica aan bod. Deze commentaartekst, bestaande uit Vulgaatcitaten en uitleg daar-

[p. 48]

van, vormde een standaardwerk voor middeleeuws bijbelonderwijs. Hij genoot een haast even hoge status als de Bijbel zelf en werd daarom als bijbeltekst beleefd. Van Dalen-Oskam richt zich op Maerlants berijmde bewerking (de zogeheten Rijmbijbel) en andere berijmde bijbelteksten, Kors en Van den Berg richten zich op de prozavertalingen in de Historiebijbel van 1361 en de Noordnederlandse historiebijbel. Dat sommige bijbelboeken een eigen leven leidden, toont een tweetal artikelen over de vertalingen van de Psalmen en het Hooglied van de hand van Desplenter en Scheepsma. In het deel over het Nieuwe Testament vinden we veel evangeliemateriaal in de artikelen van Coun, Corbellini, Van Aelst, Stoop en Den Hollander. Dit deel van de Bijbel was vanaf het begin geliefd om te vertalen en leverde de breedste en meest gevarieerde overlevering: van een vertaling van de afzonderlijke evangeliën (de Zuidnederlandse evangelievertaling) tot het ineengeweven verhaal van Christus' leven (de evangeliënharmonie) en van teksten louter over het lijden van Christus tot evangeliegedeelten in preken. Als enige los vertaalde bijbelboek van het Nieuwe Testament krijgt de Apocalyps aandacht in het artikel van De Hommel-Steenbakkers.

Gezien de ruime hoeveelheid beeldmateriaal die de artikelen vergezelt en de toonzetting van de meeste artikelen richt de bundel zich op een breder publiek dan specialisten. Dat blijkt ook uit andere details. Zo bevat elk artikel een aantal donkergrijze kaders die achtergrondinformatie bieden, een anekdote vertellen of een thema diepgravender uitwerken. Aan het einde van ieder artikel staat in hetzelfde donkergrijs een feitenblok dat de feiten nog eens kort op een rijtje zet. Verder is de bundel prettig ontsloten door diverse registers aan het slot. Deze aspecten - en vooral het prachtige kleurkatern - maken de bundel op het eerste gezicht aantrekkelijk leesvoer voor een breder publiek van geïnteresseerde leken. Bij het lezen zou dat publiek echter wel eens teleurgesteld kunnen raken, want mijns inziens mist de bundel de balans om daadwerkelijk het brede publiek te bedienen.

In de inleiding verwoorden de samenstellers hun intentie om, hoewel onvolledig, een overzicht te bieden van wat er aan Middelnederlands bijbelmateriaal is overgeleverd. Vervolgens breekt er een informatieregen boven de lezer los, die gaandeweg het karakter van een wolkbreuk krijgt. Het overzien en verbinden wordt geheel aan de lezer zelf overgelaten; geen chronologische overzichten, geen recapitulerende woorden, niets van dat al. Het grootste gemis vond ik dan ook een overzichtsartikel, dat probeert om (desnoods vol lacunes en hiaten) grotere lijnen te trekken dan de afzonderlijke cases. Hoewel dat enigszins gebeurt in de inleiding, is men die houvast halverwege de bundel al volledig uit het oog verloren. Het gebrek aan overzicht en samenhang had goed verholpen kunnen worden door een betere afstemming van de artikelen, zodat je niet vier artikelen lang krijgt uitgelegd wat voor tekst de Historia scholastica precies is, maar

[p. 49]

weinig idee hebt van de overeenkomsten en verschillen tussen gebruik en verwerking van deze bron. Niet alleen op het vlak van informatievoorziening, maar sterker nog op het vlak van stijl en thematiek had de bundel op één lijn gebracht kunnen worden. De artikelen van onder andere Scheepsma, Desplenter en Van Aelst stralen bijvoorbeeld door hun duidelijke taalgebruik en toegankelijke presentatie van het materiaal. Wie weet welke ingewikkelde materie er achter die adelaarsblikken schuilt, beseft dat de auteurs een knappe prestatie hebben geleverd. Maar andere artikelen verliezen zich toch enigszins in details (Van den Berg en Coun), of raken door hun meervoudige thematiek wat topzwaar (Kors).

Voor specialisten gaat de bundel echter op sommige punten weer te kort door de bocht. De wens om grote lijnen te beschrijven en perspectief te scheppen verstoort op enkele plaatsen de zorgvuldigheid, zoals in het artikel over de Zuidnederlandse evangelievertaling. Daarnaast blijkt uit de bundel eens te meer dat er een grondige doordenking nodig is van enkele fundamentele vragen. Moeten we bijvoorbeeld spreken van verschillende vertalingen in de loop der tijd, of bouwden latere teksten eenvoudig voort op al bestaande vertalingen? Hoe onderscheid je een vertaling van een bewerking, wanneer er nog maar weinig zicht bestaat op de uitzonderlijk gevarieerde Latijnse traditie? En in hoeverre is de terminologie uit de (Latijnse) liturgie toepasbaar op volkstalig materiaal? Dat zijn echter daadwerkelijk vragen voor specialistisch onderzoek, die in deze bundel niet passen.

Ondanks de hierboven genoemde bezwaren ben ik blij met de uitgave Middelnederlandse bijbelvertalingen. Het is bij uitstek materiaal waarmee de mediëvistiek zich binnen een breder bereik kan profileren. De samenstellers van de bundel hebben dat goed ingeschat en een lovenswaardige stap gezet om de blijde boodschap van deze herontdekte weelde in een aansprekende vorm op papier te zetten.

Esther Jonker