Madoc. Jaargang 2008

[p. 44]

Moraliteyt saelt wesen

titel

Moraliteyt saelt wesen. Het laatmiddeleeuwse moralistische discours in de Nederlanden

auteur

P. Bange

uitgever

Uitgeverij Verloren, Hilversum 2007

omvang

271 p. geïll.

isbn

978-90-6550-961-1

prijs

€ 27, -

‘Waarden zijn zo slecht nog niet, ze horen er eenvoudig bij. Waar geen waarden meer bestaan, is iets niet in de haak: daar functioneert ook het samenleven niet meer’. Dit idee loopt als een rode draad door het mooie en rijk met voorbeelden geïllustreerde boek van Patty Bange over het laatmiddeleeuwse moralistische en didactische discours in de Nederlanden. In de Nederlandse literatuurgeschiedenis zijn, zoals terecht wordt opgemerkt in het inleidende hoofdstuk, deze teksten lang een ondergeschoven kindje geweest. Deze studie hoopt daar verandering in te brengen, hetgeen een bewonderenswaardig streven is.

De tekst is opgebouwd uit een vijftal hoofdstukken, waarin aan de hand van vier thema's antwoord wordt gegeven op de vraag op welke wijze de auteurs van laatmiddeleeuwse Middelnederlandse moralistische teksten een specifiek normen- en waardenpatroon wilden overdragen. Voor de auteurs van zogenaamde moresteksten vormde het aardse leven slechts een voorafspiegeling en een opgang tot het hiernamaals. Tijdens het Laatste Oordeel zouden de gelovigen geoordeeld worden en zouden de bokken van de schapen gescheiden worden. Bange kiest ervoor om ‘uitsluitend Middelnederlandse traktaten en leerdichten die in de late Middeleeuwen geschreven, vertaald of gecompileerd werden’ te bestuderen. Na een inleidend hoofdstuk staat in het tweede hoofdstuk het beroemde adagium ‘Ken U Zelf’ centraal. Deze idee heeft zijn wortels in de Klassieke Oudheid en is door de vroegchristelijke auteurs overgenomen en ingepast in de christelijke moraaltheologie. Alleen door zelfkennis kan de gelovige zijn zonden bestrijden. Deze zelfkennis is noodzakelijk om uiteindelijk te komen tot het bereiken van het eeuwige zielenheil. Bange concludeert terecht dat er in de door haar bestudeerde teksten een model wordt voorgehouden aan de hand waarvan de gelovige zijn leven diende in te richten. Hoewel dit voor iedere man en vrouw een individuele weg is, blijkt uit de verschillende teksten dat voor de laatmiddeleeuwse auteurs hierbij ook de omgang met andere leden van een sociale groep en dus de naastenliefde belangrijke elementen vormen.

In dit hoofdstuk ontbreken mijn inziens enkele verwijzingen naar de laatmiddeleeuwse religieuze hervormingsbeweging van de Moderne Devotie, die toch onmiskenbaar een grote invloed heeft gehad op de spiritualiteit in de Nederlanden. Een opvallende naam die ontbreekt in dit tweede hoofdstuk is die van de jong gestorven moderne devoot Gerard Zerbolt van Zutphen (1367-1398). Zerbolt behoorde tot de eerste generatie navolgers van Geert Grote (1340-1384), de initiator van de religieuze hervormingsbeweging van de Moderne

[p. 45]

Devotie. In zijn traktaat De Spiritualibus Ascensionibus (Over Geestelijke Opklimmingen) neemt de zelfkennis een centrale plaats in. Zerbolt beschrijft de verschillende stadia van opklimming die de gelovige achtereenvolgens moet afleggen om dichter tot God te komen. Gezien het belang van deze tekst binnen de laatmiddeleeuwse spiritualiteit, gemeten naar de populariteit van deze tekst die in meer dan 150, waaronder tientallen Middelnederlandse vertalingen, handschriften is overgeleverd, is het vreemd dat Zerbolt niet genoemd wordt.

Zoals gezegd moet de zelfkennis leiden tot een bestrijding van de zonden. In het derde hoofdstuk komen dan ook de zeven hoofdzonden en de tien geboden aan de orde. Nadat Bange allereerst kort aandacht besteedt aan de geschiedenis van het concept van de zeven hoofdzonden, komen achtereenvolgens gierigheid, trots (hoogmoed), toorn (nijd), jaloezie, traagheid, gulzigheid en onkuisheid in de tekst van Jan van Weert over de zondige wereld en de Coninx Summe aan bod. De schematische opzet van dit derde hoofdstuk maakt dat de lezer snel een goed overzicht krijgt van de complexiteit van de hoofd- en doodzonden en de geboden. De voorbeelden die Bange haalt uit de besproken werken illustreren het vaak zeer praktische karakter van deze Middelnederlandse moralistische teksten. Voor mij blijft de vraag in hoeverre naast sociaal-economische ook cultuurhistorische veranderingen in de laatmiddeleeuwse maatschappij, zoals de opkomst van de Moderne Devotie, verantwoordelijk waren voor een nieuwe invulling van aloude moraaltheologische ideeën. Dit zou dan aansluiten bij de opmerking dat we moeten spreken van een ‘langzame mentaliteitsverandering’ wat betreft het moralistisch discours in de late middeleeuwen.

In hoofdstuk vier wordt de praktische aard van de vermaningen en waarschuwingen verder in de verf gezet door te kijken naar de bepalingen of aansporingen over de dagelijkse omgang tussen mensen. De verschillende categorieën die Bange onderscheidt en behandelt zijn treffend gekozen en geven de lezer een goed beeld van de laatmiddeleeuwse maatschappij. Een belangrijke vraag waar eigenlijk geen antwoord op wordt gegeven, is wat we precies moeten verstaan onder het lekenpubliek waarvoor de teksten klaarblijkelijk bedoeld waren? Vooral ook omdat, zoals Bange zelf ook opmerkt, veel van dergelijke moralistische teksten ook circuleerden in milieus van semi-religieuze vrouwengemeenschappen. Het zou dan ook interessant zijn om (in verder onderzoek) te kijken naar de overleveringsgeschiedenis van dergelijke teksten, omdat, zoals we lezen op pagina 196: ‘Of hun producten (lees: teksten) ook effect hadden, is moeilijk na te gaan.’

Ten slotte nog enkele stilistische opmerkingen. Bange gebruikt vaak zeer tot de verbeelding sprekende voorbeelden om haar betoog te illustreren. Dit maakt dat de tekst ook voor een breder, wetenschappelijk geïnteresseerd publiek toegankelijk is. Hoewel ‘Morali-

[p. 46]

teyt saelt wesen’ een goed leesbaar boek is, had de stijl op sommige punten wel vlotter gemogen. Omdat er veelvuldig wordt verwezen naar de eenentwintigste-eeuwse samenleving, waarin het debat rondom normen en waarden zoals de auteur opmerkt zeer actueel is, dreigt de tekst af en toe te belerend over te komen.

Deze studie geeft concluderend een goed overzicht van het laatmiddeleeuwse moralistische discours en biedt voldoende aanknopingspunten voor verder onderzoek.

Bas Diemel