Madoc. Jaargang 2008

[p. 41]

Recensies

Hoe Brussel een sneeuwfestival uit 1511 nieuw leven inblies

titel

Rederijkerskamer 't Mariacranske 500 jaar aan het woord

auteurs

Rick de Leeuw, Anna Luyten en Remco Sleiderink

uitgever

Roularta Books, Roeselare 2007

omvang

120 p. geïll.

isbn

978-90-5466-663-9

prijs

€ 24,90

Behoren ze tot de geschiedenis, die echte winters van vroeger, met sneeuwpoppen en ijspret, met hun gure kou die iedereen, van jong tot oud, rijk en arm, tot op het bot verkleumde en rond de koek- en zopietent verenigde? Van die winters dat het strooizout dreigde op te raken en treinwissels hopeloos vastvroren, waarin rookworstfabrikanten hun fortuin maakten en we massaal naar Friesland afreisden om de Elfstedenschaatsers eendrachtig toe te juichen?

Zo'n winter wordt pas geschiedenis als iemand de moeite neemt om er over te schrijven, zoals Jan Smeken dat deed met de strenge winter van 1511 (of 1510 in de toenmalige tijdrekening) in Brussel, onder de titel Dwonder dat in die stat van Bruesel ghemaect was van claren ijse en snee die wel gheraect was. Wie dit verslag leest van het sneeuwpoppenfestijn dat in de maanden januari en februari overal in de stad plaatsvond, herkent die eigenaardige mengeling van individueel ongemak en collectieve pret, die uitzonderlijk barre weersomstandigheden teweeg kunnen brengen. Omdat de normale dagelijkse bedrijvigheid in de Bourgondische hofstad noodgedwongen op een laag pitje stond, brachten de bewoners hun vrije tijd door met het bouwen van sneeuwfiguren waaraan onze huidige term ‘sneeuwpoppen’ schromelijk tekort zou doen: er verschenen bijbelse taferelen in sneeuw, mythologische en historische figuren, dieren, narren en allerlei andere komische personages. In zijn satirische beschrijving daarvan verwerkte Jan Smeken eigentijdse thema's: de angst voor honger, kou en armoede, de vergankelijkheid van aardse schoonheid, de (seksuele) macht van vrouwen, angst voor het vreemde. Zo verraden het sneeuwfestijn en Smekens literaire verwerking ervan de collectieve angsten en obsessies van de Brusselaars, die men met groteske overdrijving en in omkeringsrituelen trachtte te bezweren. (Zie Herman Pleij, De sneeuwpoppen van 1511. Literatuur en stadscultuur tussen middeleeuwen en moderne tijd, Amsterdam 1988)

Enkele jaren eerder, in 1507, waren twee Brusselse rederijkerskamers samengegaan onder de nieuwe naam ‘het Mariacranske’, en de stadsdichter Jan Smeken werd hun eerste ‘factor’, artistiek leider.

[p. 42]

Onder leiding van Smeken en diens opvolger Jan van den Dale werd de kamer een belangrijk instituut in het culturele leven van de stad. Anno 2007 bestaat het Mariacranske nog steeds, al is dat te danken aan een negentiende-eeuwse, historisch niet helemaal verantwoorde erfopvolging door vereniging de Wijngaard, en heeft het fameuze rederijkersgezelschap inmiddels de vorm aangenomen van een kleine vereniging voor Nederlandstalig amateurtoneel.

Het vijfhonderdjarig bestaan werd evengoed gevierd met een festival dat de allure en intenties van het historische sneeuwpoppenfestijn weerspiegelde. De acteurs van het Mariacranske en een aantal Brusselse kunstenaars, studenten en dichters, geboren Belgen en immigranten, werd gevraagd om het gedicht van Smeken te ‘vertalen’ naar het Brusselse stadsleven van nu. Het resultaat, een serie kunstwerken, gedichten en theaterperformances onder de titel WIT, laat zien wat de thema's in Smekens gedicht betekenen in deze tijd, in de dynamische en multiculturele stad die Brussel nog steeds is. Net zoals in 1511 stonden de kunstwerken verspreid door de stad, verbonden ze de wijken en straten, en daarmee ook de deelnemers aan het festival, kunstenaars zowel als spelers en toeschouwers. En net zoals in 1511 werd er een literair-journalistiek verslag van gemaakt, dit keer door zanger-dichter Rick de Leeuw, journaliste Anna Luyten en historisch letterkundige Remco Sleiderink. Het boek Rederijkerskamer 't Mariacranske 500 jaar aan het woord bevat onder meer interviews met betrokkenen, een selectie van de gedichten en kunstwerken en een journalistiek-poëtische beschrijving van een wandeling door de stad, langs bewoners, beelden en performances. Het is daarmee in de eerste plaats een huldebundel, een monument voor de Brusselaars van vroeger en nu, een hommage aan de stad in al haar facetten. Mediëvisten zullen echter vooral geïnteresseerd zijn in de geschiedenis van het Mariacranske, beschreven door Remco Sleiderink, en in het gedicht van Jan Smeken, geannoteerd door Jozef Janssens en hertaald in eigentijds Nederlands door Rick de Leeuw.

De Leeuw betoont zich met zijn vertaling, die niets afdoet aan de humor en muzikaliteit van Smekens tekst, een waardig opvolger van Willem Wilmink. Net als deze grootmeester van de middeleeuwse hertaling (van werken als Brandaan, Vergi, Beatrijs, Mariken en Elckerlijc), houdt De Leeuw vast aan het oorspronkelijke rijm en ritme. Letterlijk vertalen is daardoor niet altijd mogelijk, maar de strekking van de tekst, de dubbelzinnigheid en het groteske blijven wonderwel overeind. Als voorbeeld geef ik hier een gedeeltelijke strofe van Smeken en de vertaling door De Leeuw, over een reeds ontdooiende beeldengroep op het bekende thema van Phyllis en Aristoteles:

Tusschen den Hasendans en den Ketele
Was de wise Arestoteles bereden;
Sijn lief maecte van hem haren setele,

[p. 43]

 

Haren quoniam brack hem al de leden.

 

Cort hierna, ter selver steden,

 

Heeft hi hem op haer wel ghewroken;

 

Subijt met grooter vochticheden

 

Heefti haer hals en beenen ghebroken.

[Tussen de Hazendans en de Ketel
Werd de wijze Aristoteles fel bereden
Zijn lief maakte hem tot haar liefdeszetel
Haar kont brak wreed al zijn tere leden
Niet lang nadien heeft hij hard opgetreden
Zijn wraak was precies even zoet als haar honing
Haar hals en haar benen zijn langzaam vergleden
Een druipende vochtigheid was haar beloning.]

Voor zover de tekst na zo'n vertaling nog uitleg behoeft, geeft Jozef Janssens die - zij het wat summier - in de marge. Zo volgt bladzij na bladzij telkens één strofe, in de rustige bladspiegel die bij poëzie hoort, maar die in studieuitgaven van historische literatuur vaak node gemist wordt.

Eigenlijk heb ik maar één bezwaar tegen deze uitgave: dat men dit heerlijke gedicht van Smeken nu alweer heeft laten ondersneeuwen in zijn eigen context. De eerste (en tevens laatste afzonderlijke) editie stamt uit 1946 (Pennink en Enklaar). In 1988 nam Pleij het gedicht in De sneeuwpoppen van 1511 als uitgangspunt voor zijn analyse van de laatmiddeleeuwse stadscultuur rond 1500 en leverde een summier geannoteerde transcriptie in de bijlage. Dat Pleij de context letterlijk vóór de tekst liet gaan was in 1988 wellicht een begrijpelijke keuze, die een accentverschuiving in de vakbeoefening moest markeren. Maar nu het gedicht opnieuw de stimulerende aanleiding tot een eigentijds project is gebleken, zou je verwachten dat het met meer egards wordt gepresenteerd. De titel Rederijkerskamer 't Mariacranske 500 jaar aan het woord verraadt echter niets over het gedicht dat hier centraal staat. Welke literatuurliefhebber, mediëvist of student, gaat zo'n boek nu lezen? Bezoekers aan het festival, liefhebbers van het Brusselse amateurtoneel, fans van Rick de Leeuw...? Niet het doorsnee publiek van middeleeuwse literatuur, en in die zin vervult het boek dan misschien een zinvolle missie. Maar voor Jan Smeken, voor het onderwijs en voor de liefhebbers van de Nederlandse klassieken is het toch jammer dat er niet gekozen is voor een afzonderlijke uitgave, met een eigen inleiding en een uitvoeriger annotatie. Mocht het er ooit nog van komen, dan mag daar wat mij betreft de vertaling van Rick de Leeuw niet in ontbreken!

Anke van Herk