Logo DBNL
Madoc. Jaargang 2008 (2008)

Madoc. Jaargang 2008

(2008)– [tijdschrift] Madoc–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Mieke van Manen
Hoe Nimiane niet alleen Merlijn, maar ook de verhalen over hem betoverde

Een verliefde man met magische krachten laat zich door een jonge vrouw gevangenzetten. Hoewel hij vermoedt dat zij hem op zal sluiten, leert hij haar toch de magie die hiervoor nodig is. De man, die zowel wijs als dwaas is, kennen we onder de naam Merlijn en de jonge vrouw die hem opsluit heet Nimiane. Vier teksten (Lancelot en prose, Suite-Vulgate du Merlin, Suite du Merlin en Merlijncontinuatie) beschrijven hetzelfde verhaal, maar hebben allemaal een andere tendens, vooral wat de rol van Nimiane betreft.

 

De Lancelot en prose werd aan het begin van de dertiende eeuw opgenomen in de reeks Arthurteksten Lancelot-Queste-Mort Artu, die na verdere uitbreidingen de Vulgaatcyclus vormt.1 Ook de Suite-Vulgate du Merlin maakt deel uit van de Vulgaatcyclus. Door het invoegen van deze tekst sluiten de Merlin en prose, een prozabewerking van de Merlin van Robert de Boron, en de Lancelot en prose beter op elkaar aan.2 De Suite du Merlin werd in 1235-1240 geschreven en is, evenals de Suite-Vulgate du Merlin, een voortzetting van de Merlin en prose.3 Van de Suite du Merlin zijn meerdere versies bewaard gebleven. De variant die hier besproken wordt, is overgeleverd in het vroeg-veertiende-eeuwse Huth-manuscript, en wordt daarom Huth-Merlin genoemd. Deze Oudfranse prozateksten zijn in meerdere talen vertaald en bewerkt. De Middelnederlandse versie van het verhaal van Merlijn en Nimiane is bekend als de Merlijncontinuatie. Deze vertaling in verzen van de Suite-Vulgate du Merlin werd in 1326 voltooid door Lodewijk van Velthem.4

De verschillen tussen de Lancelot en Prose, Suite-Vulgate du Merlin, Suite du Merlin en Merlijncontinuatie hebben voornamelijk te maken met de afwijkende visies op het Nimianepersonage die deze teksten uitdragen. Het is daarom interessant om nu eens niet te kijken naar het personage Merlijn, maar om ons te richten op Nimiane (ook bekend onder de namen Viviane, Nimuë en Niniane). De redenen van Nimiane voor de gevangenzetting van Merlijn en de wijze waarop Nimiane deze uitvoert, zullen nader bestudeerd worden en er zal vergeleken worden hoe de diverse schrijvers hiermee omgaan.5



illustratie
Afb. 1 Merlijn in gesprek met Nimiane (New York, Pierpont Morgan Library, PM 805, Lancelot en prose, fol. 10r). Uit: M. Meuwese, ‘Inaccurate Instructions and Incorrect Interpretations. Errors and Deliberate Discrepancies in Illustrated Prose Lancelot Manuscripts’, Bibliographical Bulletin of the International Arthurian Society 54 (2002) 324.


Redenen voor de gevangenzetting

De schrijver van de Lancelot en prose presenteert de gevangenzetting van Merlijn als een onvermijdelijke en logische gebeurtenis. In de Lancelot en Prose heeft hij het verhaal van Merlijn en Nimiane ingevoegd om te verklaren hoe Nimiane haar kennis van magie bemachtigd heeft. Later in de Lancelot en prose zal zij namelijk de functie van Vrouwe van het Meer vervullen en in die hoedanigheid beschikt ze over kennis van magie. Omdat het publiek in de tijd waarin dit werk ontstond niet meer geloofde in feeën met aangeboren magische krachten, moet Nimiane kennis van magie verwerven.6 Hiervoor introduceert de anonieme schrijver Merlijn in het verhaal, want van deze duivelszoon geloofde het publiek nog wel dat hij over aangeboren magische krachten beschikte.7 Merlijn vervult in de Lancelot en prose slechts de functie van onderwijzer en zodra Nimiane voldoende kennis van magie heeft, is Merlijn niet langer nodig. Zijn rol is uitgespeeld en hij moet verdwijnen uit het verhaal, want in het vervolg is voor dit personage geen plaats meer. De schrijver heeft het zichzelf niet gemakkelijk gemaakt, want hij heeft Merlijn beschreven als iemand die veel om Nimiane geeft en haar maar niet met rust wil laten:

Celi commença Merlins a amer, et mout vint sovant la ou ele estoit et par jor et par nuit.8
[Van haar (Nimiane) begon Merlijn te houden en heel vaak ging hij daarheen waar zij was, zowel overdag als 's nachts.]

De schrijver deed dit om te verklaren waarom Merlijn bereid is Nimiane magielessen te geven, maar hij heeft het zichzelf op deze manier onmogelijk gemaakt om Merlijn uit vrije wil afscheid van Nimiane te laten nemen. Er moet dus een andere manier gevonden worden om Merlijn uit de omgeving van Nimiane en uit het verhaal te laten verdwijnen.

Verder is er nog een probleem dat opgelost moet worden. Door Nimiane in contact te brengen met de duivelszoon Merlijn en haar zijn magie te laten leren, bezorgt de schrijver haar een dubieus imago. Merlijns moeder was een vrome vrouw, maar zijn toverkunsten zijn afkomstig van zijn vader, de duivel. Aangezien de schrijver Nimiane later in het verhaal de functie van Vrouwe van het Meer en beschermster van Lancelot wil laten vervullen, moet hij iets verzinnen om haar reputatie te herstellen. Nimiane moet aantonen dat ze niets meer met de tovenaar te maken wil hebben en dat ze weliswaar duivelse magie geleerd heeft, maar dat ze deze magie slechts voor goede doeleinden zal inzetten.

Met de gevangenzetting van Merlijn door Nimiane lost de schrijver van de Lancelot en prose beide problemen op: Merlijn is verdwenen uit het verhaal en Nimiane heeft duidelijk gemaakt dat ze geen omgang meer wil met Merlijn. In deze tekst is duidelijk sprake van een vooropgezet plan en de gevangenzetting van Merlijn wordt gepresenteerd als de enige mogelijkheid. De schrijver besteedt geen aandacht aan de gedachten van Nimiane over de gevangenzetting. Hij laat haar deze daad uitvoeren, omdat dat noodzakelijk is voor het vervolg van de tekst. Nimianes visie hierop is niet van belang.

In de Suite-Vulgate du Merlin wordt de gevangenzetting meer gepresenteerd als een bewuste keuze van Nimiane dan als een noodzakelijke gebeurtenis. Net als in de Lancelot en prose wordt Merlijn in deze tekst opgesloten als Nimiane voldoende kennis van magie bemachtigd heeft en hij niet meer nodig is. In de Suite-Vulgate wordt echter meer aandacht besteed aan de gevoelens en gedachten van de personages en is het verhaalplan minder duidelijk aanwezig. Een ander verschil tussen beide teksten is dat Nimiane in de Lancelot en prose beschreven wordt als een verstandige dame die Merlijn op afstand houdt, terwijl de schrijver van de Suite-Vulgate haar weergeeft als een meisje dat gevoelens voor Merlijn heeft.9 Waarschijnlijk is ze in deze tekst zelfs verliefd op Merlijn, want ze bewondert hem, wil graag bij hem zijn en stelt hem voor zijn vriendin te zijn.10 Het lijkt daarom tegenstrijdig dat ze Merlijn ook in deze tekst gevangenzet. Waarom zou Nimiane degene van wie ze houdt willen opsluiten? De schrijver van de Suite-Vulgate geeft geen duidelijk antwoord op deze vraag. Toch zal ik proberen om elementen in de tekst te vinden die een mogelijke verklaring geven voor de daad van Nimiane. Voor aanvang van het magie-onderwijs heeft de schrijver Nimiane aan Merlijn laten beloven dat ze zijn vriendin zal zijn:

Iou voldroie sauoir de vos gieus par tel conuent que ie fuisse a tous iours mais vostre acointe et vostre amie.11
[Ik zou uw trucs willen begrijpen op voorwaarde dat ik voor altijd uw geliefde en uw vriendin zal zijn.]



illustratie
Afb. 2 Nimiane betovert Merlijn. Houtsnede uit Wynkyn de Worde's Morte d'Arthur, 1498. Uit R.S. Loomis en L.H. Loomis, Arthurian Legends in Medieval Art (New York 1975) afb. 417.


Merlijn moet haar eerst alles leren wat zij wil weten en pas daarna zal zij doen wat hij wil.12 Als Nimiane voldoende kennis van magie bemachtigd heeft, is het moment aangebroken waarop ze Merlijns wensen zal moeten vervullen. Nergens in de Suite-Vulgate staat dat ze niet bereid is dit te doen. Integendeel, volgens deze tekst blijft ze Merlijn ook na zijn opsluiting regelmatig bezoeken.13 Aangezien de schrijver Nimiane beschrijft als iemand die veel wensen heeft en graag wil leren, maar altijd op haar voorwaarden, is het goed mogelijk dat zij Merlijns wensen wel wil vervullen, maar alleen op de momenten dat het haar uitkomt. Door hem gevangen te zetten, kan ze hem opzoeken wanneer zij bereid is Merlijn te behagen en weggaan als ze hier geen zin in heeft. Op deze manier houdt zij de macht over hun relatie. Maar omdat dit niet expliciet in de Suite-Vulgate du Merlin te lezen is, blijft het bij een vermoeden en is er geen eenduidige verklaring voor het feit dat Nimiane in deze tekst haar geliefde gevangenzet.

De schrijver van de Huth-Merlin maakt wel duidelijk waarom Nimiane Merlijn opsluit. In deze tekst wordt voortdurend herhaald hoezeer Nimiane Merlijn haat en hoe bang ze voor hem is.14 Merlijns lust en opdringerigheid zouden hier de oorzaak van zijn. Merlijn wordt beschreven als verlangend naar haar en de schrijver vertelt dat de duivelskunstenaar haar geen moment met rust laat.15 Toch wordt niet alleen Merlijn in een ongunstig daglicht geplaatst. Hoewel de schrijver Nimiane steeds laat beweren dat zij het slachtoffer is van Merlijns begeerte, beschrijft hij haar ook als een bedriegster en een leugenaarster. Nimiane haat Merlijn, maar vertelt hem toch dat ze van hem houdt, opdat hij haar magie zal leren:

Je ne vous amerai jai se vous ne me fianchiés que vous m'aprendrés des enchantemens que vous savés que je vous demanderai.16
[Ik zal nooit van u houden als u me niet belooft dat u me de betoveringen leert waarvan u weet dat ik u ernaar zal vragen.]

De schrijver laat haar zeggen dat ze Merlijn moet opsluiten omdat hij haar anders zal verkrachten, maar laat ook doorschemeren dat Merlijn niet zo gevaarlijk doet als Nimiane beweert en dat hij niet van plan is haar op een gewelddadige manier te ontmaagden:

Il ne fesist en nulle maniere chose dont il cuidast que elle se deust courechier.17
[Hij deed op geen enkele manier iets waardoor hij dacht dat zij zich zou beschadigen.]

Nimiane is hier degene die liegt en valse plannen maakt en niet Merlijn. De schrijver laat Nimiane de gevangenzetting motiveren als noodzakelijk en als de enige mogelijkheid om haar eer te verdedigen. Daarnaast laat hij echter doorschemeren dat Nimiane liegt en dat zij een gemene vrouw is. De schrijver laat zijn publiek zien hoe gevaarlijk en vals Nimiane is, door iedereen eerst van het slachtofferschap van Nimiane te overtuigen en later te tonen dat het leugens zijn van deze sluwe vrouw.

De Merlijncontinuatie is een bewerking van de Suite-Vulgate du Merlin en komt er grotendeels mee overeen. Lodewijk van Velthem heeft echter, naast de omzetting van proza naar verzen, ook enkele inhoudelijke wijzigingen in het verhaal aangebracht. Een van de gevolgen hiervan is dat de Merlijncontinuatie wel motiveert waarom Nimiane Merlijn gevangenzet. In de Merlijncontinuatie lijkt de liefde van Nimiane voor Merlijn af te nemen na de beëindiging van de magielessen, als ze tenminste ooit van hem gehouden heeft. In de Suite-Vulgate wordt regelmatig blijk gegeven van Nimianes liefde voor Merlijn, maar Velthem heeft dit meestal niet overgenomen. Zo vertelt de Suite-Vulgate dat Nimiane Merlijn na zijn gevangenzetting tevreden houdt en gelukkig maakt. De Merlijncontinuatie spreekt hier niet over. Aangezien de Merlijncontinuatie over het algemeen een vrij woordelijke vertaling van de Oudfranse tekst is, moet Velthem met deze weglatingen een bedoeling gehad hebben. En ook als hij die niet had, krijgt het publiek toch het idee dat Nimiane in deze tekst niet van Merlijn houdt.

Het gebrek aan liefde van Nimiane voor Merlijn verklaart waarom zij hem gevangenzet. Het Nimianepersonage dat Velthem gecreëerd heeft, is niet bereid Merlijns verlangens te bevredigen. Zij heeft gekregen wat ze wilde, namelijk kennis van magie, en probeert onder haar belofte aan Merlijn uit te komen door hem op te sluiten. Ze kan hem nu alleen achterlaten en hij kan haar niet verplichten tijd met hem door te brengen. Merlijn heeft dit goed door. Het eerste wat hij zegt als hij zich realiseert dat hij is opgesloten, is:

 
Gy hebbet my bedrogen, joncfrouwe fijn!
 
Opdat gy met my niet wilt sijn
 
Altoes als ik iu begerende sy.18
[U heeft mij bedrogen, mooie jonkvrouw, omdat u niet altijd bij mij wilt zijn wanneer ik naar u verlang.]

Beschrijving van de gevangenzetting

In de Lancelot en prose moet Nimiane Merlijn gevangenzetten om haar goedgunstigheid te tonen. Om Nimianes zachtaardige karakter te benadrukken, vertelt de schrijver dat ze Merlijn opsluit in een eeuwige slaap. De tekst vertelt dat ze hem vredig laat inslapen en dat ze de slaap met krachtige bezwering in stand houdt.19

Volgens de schrijver van de Suite-Vulgate brengt Nimiane Merlijn niet in slaap, maar begint ze met haar betoveringen op het moment dat hij in het bos van Brocéliande in slaap gevallen is. Nimiane maakt dan met haar sluier een cirkel rondom Merlijn en de boom waartegen hij zit. Daarna spreekt ze betoveringen uit. Merlijn wordt wakker:

Et il regarda entour li & li fu[st] auis quil fust en la plus bele tour del monde et se trouua couchi en la plus bele couche ou il eust onques geu.
[En hij keek om zich heen en hij was van mening dat hij in de mooiste toren van de wereld was en dat hij zich bevond op het mooiste bed waarop hij ooit had gelegen.]

Nimiane heeft voor Merlijn een wonderschone plek gecreëerd. Door de onwerkelijke materialen, zoals een muur van mist, en de schoonheid lijkt de gevangenis zich in de Andere Wereld te bevinden.

De romantische beschrijving van de gevangenzetting bevestigt nogmaals de liefde die Nimiane voor Merlijn voelt: ze heeft voor haar geliefde een prachtige verblijfplaats gecreëerd. Het enige negatieve aspect is dat hij die plek nooit kan verlaten, maar daar heeft de oude man geen problemen mee, zolang zijn geliefde maar bij hem zal zijn. En dat is ze, want ze komt hem regelmatig bezoeken.20

De schrijver van de Huth-Merlin geeft een totaal andere interpretatie aan de gevangenzetting. In deze tekst is de haat die Nimiane voor Merlijn voelt niet alleen de motivatie voor de opsluiting, maar schemert die ook door in de uitvoering. De opsluiting is in de Huth-Merlin een gruwelijke gebeurtenis. Merlijn wordt namelijk opgesloten in de ‘tombe des amants’, de tombe der geliefden. Dit klinkt mooi en romantisch, maar het is niet meer dan een tombe met twee lijken waarin Nimiane Merlijn legt als hij slaapt. Vervolgens betovert ze de tombe waardoor het onmogelijk wordt het deksel op te tillen. Merlijn kan de tombe niet meer verlaten en enige dagen later sterft hij. Zijn laatste dagen waren gruwelijk en hij heeft continu geklaagd en geleden.21

Lodewijk van Velthem geeft in zijn Merlijncontinuatie niet alleen een duidelijkere reden voor de gevangenzetting van Merlijn dan de Suite-Vulgate, hij geeft ook een minder vage beschrijving ervan. Waar in de Oudfranse Suite-Vulgate gesproken wordt van het uitvoeren van betoveringen, geeft Velthem een exactere weergave van wat er gebeurt nadat Nimiane haar cirkel rondom Merlijn gemaakt heeft.

 
Ende began te lerene alombe in scine,
 
Alse haer Merlijn leerde vordien;
 
Si dade haar teken daer mettien
 
Negenwerf, ende ginc al ombe daer.
[Ze begon in praktijk te brengen wat hij haar geleerd had: zij maakte haar tekens daar negenmaal en ging in de rondte.]

De gevangenis die ze hiermee creëert, heeft ook een ander uiterlijk. In de Suite-Vulgate zijn de muren van mist en staat er een prachtig bed. In de Middelnederlandse versie wordt gesproken over rook en een rots.22 Het gevolg van deze wijzigingen is dat de gevangenzetting in de Middelnederlandse tekst een minder magisch karakter heeft. Door de rationelere beschrijving heeft Velthem de gevangenzetting geloofwaardiger gemaakt voor zijn publiek. Een ander gevolg van Velthems aanpassingen is dat de opsluiting minder overkomt als een liefdesdaad. Mysterie, magie en een mooi bed hebben een romantischer uitstraling dan duidelijkheid, wetenschap en een rots. Dit verschil komt ook overeen met de verschillende beschrijvingen van Nimiane. In de Suite-Vulgate is Nimiane verliefd en in de Merlijncontinuatie is zij dat niet. Deze verschillen schemeren door in de verklaring van de gevangenzetting en ook in de beschrijving hiervan.

Conclusie

Uit het voorgaande is gebleken dat de vier teksten weliswaar dezelfde gebeurtenissen bespreken, maar toch een ander verhaal lijken te vertellen. In de Lancelot en prose speelt nut een grote rol. De besproken episode is in dit werk ingevoegd om Nimiane gereed te maken voor het vervolg van deze tekst. Voor Nimiane en haar gevoelens is weinig aandacht. De Suite-Vulgate du Merlin vertelt een romantisch verhaal waarin Nimiane van Merlijn houdt en ze hem op liefdevolle wijze gevangenzet. In de Huth-Merlin staat haat centraal. Nimiane is hier haatdragend en ze laat Merlijn op een gruwelijke manier sterven. In de Merlijncontinuatie komt vooral het tragische karakter van de gevangenzetting naar voren. Merlijn wordt in deze tekst misleid door een Nimiane die eigenlijk niet van hem houdt, maar dit slechts geveinsd heeft om kennis van magie te bemachtigen.

De verschillen tussen deze vier teksten zijn veroorzaakt door de verschillende manieren waarop de schrijvers het personage van Nimiane neerzetten. De gevoelens en motivaties die zij haar toedichten hebben veel invloed op de thematiek van het verhaal. De vier schrijvers lieten Nimiane dus niet alleen de wijze tovenaar gevangenzetten, ze lieten haar ook invloed uitoefenen op de wijze waarop het verhaal van Merlijn ontvangen zou worden.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs