Madoc. Jaargang 2008

[p. 22]

Martine Meuwese
De kuisheidsgordel: mythe of metafoor?

De kuisheidsgordel werd, zo wil het verhaal, adellijke vrouwen in de Middeleeuwen omgegord om te voorkomen dat ze zich met andere heren amuseerden wanneer hun ridderlijke echtgenoot op kruistocht ging. Maar klopt dat beeld wel? Wat in middeleeuwse teksten en illustraties voor een ‘kuisheidsgordel’ door kan gaan, heeft niets te maken met afsluitbare metalen onderbroeken, onderdrukte vrouwen, en uiteraard al helemaal niets met pikante seks. De middeleeuwse ‘kuisheidsgordel’ was geen gebruiksvoorwerp, maar een verbale en visuele metafoor of een fantasie-object.

De mythe

In de serie hardnekkige misverstanden over de ‘donkere Middeleeuwen’, zoals ‘middeleeuwers dachten dat de wereld plat was en dat je eraf kon vallen’, ‘in de Middeleeuwen werden alsmaar heksen verbrand’, ‘de mensen waren smerig en deden niets aan hygiëne’, of ‘alle handschriften werden vervaardigd door monniken in kloosterlijke scriptoria’, hoort ook de onuitroeibare kuisheidsgordel. Met name in de journalistiek duikt vermelding ervan regelmatig op wanneer het gaat over vrouwen in het Midden-Oosten die door hun mannen worden gedwongen om burka's te dragen. Middeleeuwse mannen zouden hun vrouwen immers ook radicaal ‘veiliggesteld’ hebben. Ridders die lang van huis gingen, op kruistocht bijvoorbeeld, zouden hun echtgenotes een kuisheidsgordel hebben omgedaan: een riem van metaal en leer die rond de buik werd aangebracht, met een strip tussen de benen van de rug naar de buik en een slot aan de voorkant. De ridder des huizes deed deze gordel op slot en nam de enige sleutel mee op reis, aldus voorkomend dat de dame seksueel contact met een andere man kon hebben.

Persberichten over de in 2004-2005 rondreizende tentoonstelling 100.000 jaar sex, die startte in het Drents Museum, meldden wervend dat er een middeleeuwse kuisheidsgordel op deze expositie te bezichtigen was. Enkele van dergelijke ‘middeleeuwse kuisheidsgordels’ zijn geruime tijd in de vaste collectie van prominente musea tentoongesteld. Het British Museum in Londen en het Germanisches Nationalmuseum in Neuremberg hebben er bijvoorbeeld een in hun collectie, en het Musée de Cluny in Parijs bezit er maar liefst twee.

[p. 23]

Afb. 1 Kuisheidsgordel uit het Musée de Cluny te Parijs. Uit: Dingwall (zie noot 1) pl. IXa.

Er zijn verschillende verschijningsvormen. Het beroemdste, en waarschijnlijk ook oudste, exemplaar uit het Musée de Cluny bestaat uit twee gebolde ijzeren platen die scharnieren op hun smalste punt (afb. 1).¹ In die platen zijn openingen uitgespaard voor de natuurlijke behoeften en aan het achterstuk zijn twee metalen banden bevestigd die bij een oogje aan de voorkant kunnen worden vastgezet. Beide metalen platen zijn gegraveerd, onder andere met een figuratieve voorstelling van de Zondeval (hoe toepasselijk) op het voorstuk. Kleine gaatjes aan de rand van zowel de platen als het riemgedeelte verraden dat het object met fluweel of zijde gevoerd kon worden. Dit exemplaar zou volgens een legende door Hendrik II bij Catharina de Medici omgedaan zijn.² De andere Parijse kuisheidsgordel zou gedragen zijn door Anna van Oostenrijk. Voor beide theorieën ontbreekt alle bewijs.

Zo gek is dat niet. Al deze kuisheidsgordels zijn inmiddels uit de vitrines van de vooraanstaande musea verwijderd en in de depots verdwenen, want het hele concept van de afsluitbare metalen ‘onderbroek’ bleek een post-middeleeuwse fantasie te zijn. De voorwerpen zijn inmiddels allemaal ontmaskerd als ‘moderne’ vervalsingen. De Cluny-gordel zou vroeg-zeventiende-eeuws zijn en het merendeel dateert uit de achttiende of negentiende eeuw.³

In middeleeuwse documenten wordt de kuisheidsgordel nergens genoemd. Zelfs Boccaccio heeft het er niet over, en hij zou er ongetwijfeld dankbaar gebruik van gemaakt hebben in zijn Decamerone. Het langdurig dragen van een kuisheidsgordel (een beetje kruistocht duurde al gauw een paar jaar) zou niet alleen erg onpraktisch maar ook erg onhygiënisch, en daarmee een bron van gemene infecties, geweest zijn. Mede om gezondheidsredenen is het concept van de kuisheidsgordel dus hoogst onwaarschijnlijk. Wat melden de middeleeuwse bronnen dan wel?

1 Zie E.J. Dingwall, The Girdle of Chastity. A Medico-Historical Study (Londen 1931; eerste druk 1923) 82-83 en plate IXa. Ik ben Ludo Jongen dankbaar voor zijn commentaar en suggesties bij een eerdere versie van dit artikel.

2 A. Classen, The Medieval Chastity Belt. A Mythmaking Process (New York 2007) 30. Classen geeft in zijn boek een mooi overzicht over de mythevorming van de kuisheidsgordel, vooral in de nieuwe en nieuwste tijd.

3 Zie Fake? The art of Deception, ed. M. Jones e.a. (Londen 1990) 70, no. 49.

De Bellifortis

De eerste (en enige?) middeleeuwse weergave van een kuisheidsgordel in de moderne zin van het woord is te vinden in het werk De Bellifortis van Konrad Kyeser von Eichstätt (1366-na 1405). Deze tekst is aanvankelijk vervaardigd voor koning Wenceslas van Bohemen, maar werd uiteindelijk in 1405 opgedragen aan Rooms-koning Ruprecht von der Pfalz. In dit werk over oorlogsvoering behandelt de voormalige militaire ingenieur een scala aan belegeringswerktuigen en oorlogsvoertuigen. Er is nog een twintigtal handschriften van deze tekst overgeleverd, meestal van papier.⁴ Een rijk geïllustreerde perkamenten codex bevindt zich nu in de Universiteitsbibliotheek van Göttingen. Aan het eind van de tekst worden naast de oorlogsmachines ook enkele andersoortige apparaten behandeld, onder andere een molen, een machine voor het bou-

4 Bijvoorbeeld het door het atelier van Diebold Lauber geïllustreerde handschrift Frankfurt am Main, Stadt- und Universitätsbibliothek, Germ. qu. 15. Zie L.E. Saurma-Jeltsch, Spätformen mittelalterlicher Buchherstellung. Bilderhandschriften aus der Werkstatt Diebold Laubers in Hagenau, 2 vols. (Wiesbaden 2001) 37-41.

[p. 24]

Afb. 2 Kuisheidsgordel in Kyeser von Eichstätts De Bellifortis uit 1405 (Göttingen, Universiteitsbibliotheek, cod. ms. phil. 63, fol. 130r).

wen van een huis, een luchtmatras, een lantaarn, en op fol. 130r een eigenaardig voorwerp dat oogt als een kuisheidsgordel (afb. 2). Het bestaat uit metalen banden met scharnieren, een amandelvormig tussenstuk met gaatjes, en een slot met sleutel aan de voorkant. De onder deze tekening geschreven tekst meldt:

Est florentinarum hoc bracile dominarum ferreum et durum ab antea sic reseratum.

[Dit is de harde, ijzeren gordel van de Florentijnse dames, die vroeger zo geopend moest worden]⁵

Er wordt dus niet gezegd dat mannen deze gordel bij de vrouwen omdoen. Gezien de oorlogscontext van dit werk zou het ook denkbaar zijn dat de Florentijnse vrouwen deze gordel op eigen initiatief dragen, bijvoorbeeld om verkrachting in oorlogssituaties te voorkomen. In dat geval zouden ze dus zelf over de sleutel beschikken en dat zou de kuisheidsgordel connotaties kunnen geven van controle over het eigen lichaam. Bovendien zou er in dat geval ook sprake kunnen zijn van incidenteel en kortstondig gebruik.

Of is de tekening van Kyeser helemaal niet serieus bedoeld? Dat denkt Albrecht Classen.⁶ Kyeser behandelt in dit gedeelte immers ook magische recepten, bijvoorbeeld om onzichtbaar of onkwetsbaar te worden, en fantasie-uitvindingen zoals een soort zwemband die volgens Kyeser het best opgeblazen kan worden door ‘wind die van achteren komt’; winden dus. Classen signaleert dat op fol. 124r in dit handschrift, als introductie op een nieuw hoofdstuk, de reeks navolgende afbeeldingen door Kyeser als volgt wordt samengevat:

Clausuras quadrupedum bracile florentinarum
Jocus ligat seriem perpulchram congeriem
Hec trado juvenibus nobilibus morigeratis.

5 Volgens Classen (noot 2) 121 en de editeur van Kyesers tekst is het ab antea (van tevoren, vroeger) dat in het Göttingse handschrift staat een kopiistenfout en moet er ‘ab intra’ (van binnenuit) gestaan hebben, zoals in veel papieren kopieën van deze tekst nog het geval is. Deze betekenis lijkt me echter niet waarschijnlijker; de tekening toont ook duidelijk dat het slot aan de buitenkant van de gordel zit. Andere auteurs vertalen ‘ab antea’ als ‘aan de voorkant’, maar een tijdsaanduiding (vroeger, van tevoren) ligt meer voor de hand. Ik dank Els Rose voor haar hulp bij het vertalen van deze lastige zin.

6 Classen (noot 2) 119-121.

[p. 25]

[De hangsloten voor viervoeters, de gordel van de Florentijnse vrouwen. De grap verbindt de reeks, door een mooie verzameling. Ik draag dit op aan de jongelingen die adellijk en gehoorzaam zijn.]

Was het dan niets anders dan een geintje van Kyeser, als toespeling op de veronderstelde losbandigheid van Italianen? Solide bewijs voor het bestaan of gebruik van de kuisheidsgordel in de Middeleeuwen levert deze vijftiende-eeuwse illustratie in ieder geval niet.

De symbolische gordel

In de middeleeuwse literatuur zijn enkele verwijzingen te vinden die door kuisheidsgordelvorsers zijn opgevat als verwijzingen naar de vrouwelijke kuisheidsgordel.⁷ Ik beperk mij hier tot twee voorbeelden uit de Franse letterkunde. In het lai Guigemar van de twaalfde-eeuwse dichteres Marie de France wordt beschreven hoe twee gelieven elkaar een liefdesteken geven: zij legt een knoop in de rand van zijn hemd die alleen zij kan ontknopen, en hij gespt haar een gordel om het middel, op haar blote vel. Ze spreken af dat ze diegene mogen beminnen die de knoop kan ontdoen of de gesp kan openen zonder daarbij een mes of grof geweld te gebruiken, wetend dat alleen zij dat bij elkaar kunnen doen. Er is in deze tekst dus sprake van een riem met gesp die gepaard gaat met een vorm van seksuele onthouding, maar geenszins op de metalen ‘slot en sleutel’ manier. In dat geval zou het ook meer voor de hand liggen als de oude echtgenoot van de jongedame haar een kuisheidsgordel had omgedaan. Het lijkt hier om een gewone ceintuur om haar middel te gaan. Deze tekens van knoop en gordel staan symbool voor de echte liefde van het paar.

De veertiende-eeuwse Franse auteur Guillaume de Machaut heeft het in zijn Livre du Voir dit, een soort liefdesleer, over een sleuteltje dat een dame aan haar geliefde overhandigt. Het zou hem toegang verschaffen tot haar schat, waarvan hij nu heer en meester is. Deze passage is door onderzoekers opgevat als het sleuteltje van haar kuisheidsgordel, maar het ligt veel meer voor de hand, voortbordurend op de middeleeuwse hoofse liefde- en Roman de la Rose-traditie, dat het de symbolische sleutel van haar hart is.

Zowel de gordel als het sleuteltje moeten dus als metaforen gezien worden in middeleeuwse literaire teksten, en hetzelfde gaat op voor de middeleeuwse kunst. François Garnier heeft in zijn standaardwerk over profane iconografie een onderdeel gewijd aan de symboliek van de riem in de middeleeuwse kunst.⁸ Hij baseert zich hiervoor op de rijkverluchte handschriften van de Bible moralisée, maar ook op de Latijnse Decreten van Gratianus. Deze rechtstekst werd oorspronkelijk geschreven in 1146 en er zijn nog veel geïllustreerde kopieën van overgeleverd. In illustraties bij het laatste artikel in deze tekst over de houding van de kerk ten opzichte van seks en huwelijk (Causa xxxvi) wordt het afdoen van een riem soms als visueel symbool gebruikt voor het verliezen van maagdelijkheid. Mogelijk gaat het motief terug op de stoffen ceintuur die een bruidegom volgens oud gebruik tijdens de huwelijksnacht bij zijn dan nog maagdelijke vrouw verwijderde.

Een initiaal uit een twaalfde-eeuwse kopie van deze tekst toont een als halffiguur weergegeven man die de gordel om het middel van een vrouw afdoet (afb. 3). Deze vrouw en de twee horizontale stokken die zij in haar handen houdt vormen samen de letter ‘F’, de beginletter van dit onderdeel:

7 Zie Classen (noot 2) 107-119 voor een overzicht van zogenaamde kruisheidsgordelverwijzingen in middeleeuwse literaire teksten.

8 F. Garnier, Le langage de l'image au Moyen Age. 2 Grammaire des gestes (Parijs 1989) 169-174.

[p. 26]

Afb. 3 Man doet gordel van vrouw af aan het begin van Causa XXXVI in een twaalfde-eeuwse kopie van de Decretalen van Gratianus (Troyes, Bibl. Mun., ms. 60, fol. 209). Uit: Garnier (zie noot 7) 372.

Filiam cuiusdam patre ignorante quidam muneribus illexit, ad convivium invitavit; finito convivio iuvenis virginem oppressit. Quo comperto a parentibus, iuveni traditur puella, ac more nubentium a iuvene dotatur, et publice in uxorem ducitur.⁹

[Een jongeman lokte een zeker meisje door middel van cadeaus, zonder dat haar vader ervan wist, en inviteerde haar voor een etentje. Na de maaltijd verkrachtte hij de maagd. Zodra dit bekend werd, gaven haar ouders het meisje aan de jongeman. De jongeling bracht een bruidsschat in en ze trouwden publiekelijk.]

Vervolgens worden aan de juristen twee vraagstukken voorgelegd. Ten eerste: moet er worden toegegeven dat er sprake is van verkrachting? En ten tweede: kan een verkrachter met zijn slachtoffer trouwen?¹⁰ Dit middeleeuwse voorbeeld van date rape is soms zeer plastisch gevisualiseerd in Gratianus-handschriften, maar het kan ook symbolisch worden weergegeven, bijvoorbeeld in de al genoemde openingsinitiaal. De verleider legt zijn rechterhand daar op de rug van de vrouw (de fysieke aanraking) en met de linkerhand doet hij haar gordel af. Die riem staat symbool voor haar maagdelijkheid. In een veertiende-eeuwse kopie van deze rechtstekst wordt weergegeven hoe er recht wordt gesproken na dit misdrijf. De verkrachter houdt daar een riem in zijn hand, ten teken van zijn vergrijp.¹¹

9 A. Melnikas, The Corpus of Miniatures in the Manuscripts of Decretum Gratiani 3 (Rome 1975) 1141.

10 Garnier (noot 7) 170.

11 Melnikas deel 3, 1158 afb. 24 (Baltimore, Walters Art Gallery, ms. 10.135, fol. 333r. Melnikas rept trouwens nergens over het motief van de gordel, laat staan over de betekenis ervan.

[p. 27]

Afb. 4 Vrouw doet haar gordel af bij Causa XXXVI in een dertiende-eeuwse kopie van de Decretalen van Gratianus (Autun, Bibl. Mun., ms. 80, fol. 259v). Uit: Garnier (zie noot 7) 323 afb. 29.

In een dertiende-eeuwse miniatuur bij dezelfde causa doet de vrouw zelf haar riem af (afb. 4). Ze loopt naar een huis met een geopende deur aan de rechterkant. Ze heeft een grote riem met gesp en gaatjes in haar rechterhand, terwijl ze omkijkt en wijst naar een man die met uitgestrekte armen achter haar aan loopt en haar bij de schouder pakt. Hoe moeten we dit interpreteren? Volgens Garnier maakt de vrouw haar verleider duidelijk dat ze bereid is zich aan hem te geven in het huis en daar haar maagdelijkheid te verliezen.¹² Ook hier staat de riem dus symbool voor maagdelijkheid want ze heeft ook nog een gewone koordriem over haar jurk. Een ander tafereel waarbij de man en de vrouw beiden een riem tussen hen in vasthouden is abusievelijk geïnterpreteerd als een kuisheidsgordel, maar ook daar moet de riem overdrachtelijk geïnterpreteerd worden als een symbool van maagdelijkheid.¹³ De wetstekst van Gratianus laat het woord ceintuur of gordel nergens vallen; het is een symbolisch visueel motief dat hier staat voor het verliezen van de maagdelijkheid.

12 Garnier (noot 7) 170-171.

13 Zie F. Garnier, L'âne à la lyre. Sottisier d'iconographie médiévale (Parijs 1988) 110-111.

Behouden van kuisheid

Er zijn ook religieuze parallellen: het koord om het middel van priesters symboliseert nog steeds de kuisheidsgelofte. Jean de Stavelot schreef en illustreerde tussen 1432 en 1437 een verzameling teksten over de heilige Benedictus. Het werk handelt onder andere over monastieke deugden aan de hand van exemplarische Oudtestamentische fi-

[p. 28]

guren. Bij het onderdeel over de kuisheidsgelofte en het behouden van maagdelijkheid beeldt Jean de Stavelot de profeet Elia af en schrijft er commentaar bij in drie talen (afb. 5).¹⁴ Het Franse tekstje luidt:

Helias sa virginiteit. Si com flour entre spine gardat.
Qui ensi garderat casteit. Del aureol coroneis serat.

[Elia bewaarde zijn maagdelijkheid als een bloem temidden van doornstruiken. Wie zo zijn kuisheid bewaart, zal met de aureool gekroond worden.]

Wederom beeldt de illustratie een element af dat niet als zodanig in de tekst vermeld wordt: de tussen doornstuiken staande bebaarde profeet snoert een riem met een grote gesp strak om zijn getailleerde middel. Twee bloemen steken aan weerszijden uit de riem. Dat deze bloemen maagdelijkheid symboliseren blijkt niet alleen uit het begeleidende tekstje; ze komen als metafoor ook voor in literaire teksten als de Lanseloet van Denemerken, waar de ontmaagding van Sanderijn wordt omschreven als het plukken van een bloem van een boom. De strak aangetrokken riem van Elia zal wederom kuisheid symboliseren: in dit geval het behouden ervan.

Een bijzondere dame die haar maagdelijkheid goed bewaarde komt ter sprake in Boccaccio's De mulieribus claris, en de Franse vertaling van dit werk getiteld Cleres femmes.¹⁵ Claudia Quinta was een Romeinse edelvrouw die zich graag mooi kleedde en opmaakte. Omdat haar schoonheid daardoor extra opviel, lieten sommige edelvrouwen zich laatdunkend uit over haar en ook over haar kuisheid, wat haar goede naam schaadde. Tijdens de tweede Punische oorlog wordt het beeld van een godin in een boot via de Tiber naar Rome gebracht. Daar zijn alle Romeinse edelvrouwen samengekomen om het beeld op te wachten. De zeelui kunnen de haven echter niet bereiken, ook al proberen ze het met al hun kracht. Claudia, die goed weet dat ze vanwege haar aantrekkelijke uiterlijk verkeerd wordt beoordeeld, knielt dan voor het beeld en bidt hardop tot de godin. Ze verzoekt de godin, die moet weten dat Claudia nog steeds maagd is, om haar de gunst te verlenen dat zij alleen het schip naar de haven zal kunnen trekken. Vertrouwend op haar zuiverheid neemt ze de gordel van haar middel, laat die vastmaken aan de boeg van het schip, en trekt het schip vervolgens met het grootste gemak naar de oever.

Christine de Pizan vertelt dit verhaal over Claudia Quinta ook in haar Livre de la cité des dames, met een paar kleine accentverschillen. Bij Boccaccio is de moraal dat het niet passend is God om een wonder te verzoeken om zichzelf te zuiveren van een verondersteld misdrijf, maar Christine legt de moraal bij het belang van kuisheid.¹⁶ Het was de kuisheid die Claudia de kracht gaf om het schip aan wal te trekken, en niet de klassieke godin. Aantrekkelijke vrouwen kunnen dus wel degelijk kuis zijn.¹⁷

Het vijftiende-eeuwse handschrift met de Middelnederlandse vertaling van Christine de Pizans tekst (Die Stede der Vrouwen) heeft een bijzondere miniatuur bij deze passage (afb. 6). In de illustratie bij de Middelnederlandse tekst is het beeld van de godin in de boot weggelaten, wat perfect aansluit bij de verschoven moraal van Christine. Bovendien is de gordel van Claudia hier duidelijk herkenbaar als een riem met een rij gaatjes en een grote gesp, die ze als handvat gebruikt om de boot naar zich toe te trekken. Opvallend is ook dat ze, net als de dame in het Gratianus-handschrift (afb. 4), ook nog een gewone riem om haar jurk draagt. Dit is dus een publieke kuisheidsdemonstratie! Bij Claudia Quinta is de riem niet alleen overdrachtelijk een visueel symbool voor maagdelijkheid of kuisheid meer, maar wordt hij ook handelend gebruikt binnen het verhaal.

14 Garnier (noot 7) 372-373.

15 Zie voor de illustratietraditie van dit werk B. Buettner, Boccaccio's Des cleres et nobles femmes. Systems of Signification in an Illuminated Manuscript (Seattle-Londen 1996).

16 Zie: Giovanni Boccaccio. Famous Women, ed. V. Brown (Londen 2003) 158, en M. Quilligan, The Allegory of Female Authority. Christine de Pizan's Cité des dames (Ithaca-Londen 1991) 183-184.

17 Zie voor deze episode bij Christine de Pizan: Christine de Pisan, Het Boek van de Stad der Vrouwen, ed. Tine Pontfoort (Amsterdam 1984) 211-212.

[p. 29]

Afb. 5 Elia snoert de riem om zijn middel aan als symbool van kuisheid in Jean de Stavelot, Vie de saint Benoît (1432-1437) (Chantilly, Musée Condé, ms. 1401, fol. 132v]. Uit: Garnier (zie noot 7) 373.

[p. 30]

Afb. 6 Claudia Quinta trekt een schip de haven binnen met haar riem (Londen, British Library, Add. 20698, Christine de Pizan, Stede der Vrouwen, Brugge ca. 1475, fol. 247r). Uit: Quilligan (zie noot 15), 185.

Mythe of metafoor?

Er bestond wel zoiets als een kuisheidsgordel in de Middeleeuwen, maar niet in de zin van een metalen kledingstuk ofwel door mannen opgelegd instrument ter langdurige belemmering van seksueel verkeer voor de vrouw. Het was een wijd verspreide literaire en visuele metafoor waarbij een gordel/riem stond voor maagdelijkheid of kuisheid. In dit kader is het interessant dat een verordening uit 1446 vrouwen van lichte zeden expliciet verbood om een riem te dragen.¹⁸

De schaarse verwijzingen naar middeleeuwse kuisheidsheidsgordels in de materiële zin van het woord stammen uit de vijftiende eeuw. Bij de Bellifortis-illustratie van Kyeser bleek het mogelijk om een grap of een fantasievoorwerp te gaan. Er is nog één opmerkelijke literaire bron die hier vermelding verdient omdat het duidelijk om een kuisheidsgordel gaat, hoewel niet gedragen door een vrouw maar door een man! Geert Warnar wees op een markante passage in Dirc Potters Der Minnen Loep.¹⁹ In het verhaal over Semiramis, de wellustige koningin van Babylonië die haar talrijke minnaars na verleende diensten ter dood laat brengen, blijkt de koningin het ook nog met haar zoon te doen. Ze sluit het lid van de jongen op in een ijzeren omhulsel, waar ze zelf de sleutel van bewaart:

Bijde manlike lede
Mit yseren sine besluten dede,
Om dat anders ghene wive
Spelen en soude mit sinen live.

18 Garnier 1989, 169.

19 G. Warnar, ‘Potters kuisheidsgordel’, Meta. Mededelingenblad voor Neerlandici 21 (1986) 78- 80.

[p. 31]

 

Een sloetel was gehemaect daertoe:

 

Dien droech si allene doe.

 

Wanneer sy bij hem woude wezen

 

So ontsloet si tslot mit desen

 

Ende als si sijnre hadde ghenoten

 

Most hi weder inden sloten (Boek III, v. 849-858)

[Zij liet zijn mannelijk lid opsluiten in ijzer, opdat geen andere vrouw met zijn lichaam zou kunnen spelen. Er was speciaal een sleutel voor gemaakt die zij bij zich droeg. Wanneer ze met hem samen wilde zijn, maakte ze het slot ermee open en als ze haar plezier met hem had gedaan, moest hij weer opgesloten.]

Of het ook echt om een gordel gaat is een tweede, maar het heeft in ieder geval de functie van een kuisheidsgordel. Na verloop van tijd slaagt de jongen erin om aan het ijzeren voorwerp te ontsnappen en hij slaat op de vlucht. Wanneer zijn moeder hem achtervolgt, doorsteekt hij haar met zijn zwaard. Voor dit verhaal is volgens Warnar geen directe bron aan te wijzen; mogelijk is het ontsproten aan Potters fantasie. Bewijs voor het bestaan van daadwerkelijke kuisheidgordels in de Middeleeuwen ontbreekt dus.

Taferelen als in Woody Allens film Everything you always wanted to know about sex (1972), waarin een middeleeuwse nar de koningin eerst een afrodisiacum te drinken geeft, om als zij hem welgezind blijkt te zijn te stuiten op haar enorme kuisheidsgordel die hij tevergeefs tracht te openen met alle metalen voorwerpen die hij binnen handbereik heeft, zijn uiteraard hilarisch, maar zullen in de Middeleeuwen niet hebben plaatsgevonden om de eenvoudige reden dat het voorwerp niet bestond.²⁰

20 Classen (noot 2) 4 vermeldt dat de Woody Allen film gebaseerd was op het populaire seksualiteitboek van David R. Reuben uit 1969. Als een van de manieren voor geboortebeperking noemt Reuben de kuisheidsgordel: ‘Originally used during the Middle Ages by knights who wanted to defend their wives' honor while they were defending the honor of their country, it was a sort of armored bikini. There was a screen in front to allow urination and an inch of iron between the vagina and temptation (sicl). The whole business was fastened with a large padlock. Even in those days love laughed at locksmiths (and padlocks) and many a knight returned to find his wife with a virtuous look on her face and a two-month pregnancy under her cast-iron underwear. The only thing to be said for the chastity belt is that used conscientiously it will prevent conception (and everything else).’