Madoc. Jaargang 2006

[p. 196]

Han Nijdam
‘Als zijn vijf zintuigen daardoor beschadigd zijn...’

Middeleeuws Friesland was een vetemaatschappij. In een dergelijke samenleving wordt een hoge waarde toegekend aan eer. De eer van mannen van aanzien, ethelinga of ‘edel(ing)en’ worden ze in het Oudfries genoemd, was kwetsbaar. Iemand bespotten of beledigen werd al als een aantasting ervan gezien die vergolden moest worden, met geld of met bloed. In het ergste geval - en dan moeten we in de eerste plaats denken aan doodslag - kon dit dan ook leiden tot een vete, een staat van animositeit tussen twee verwantengroepen of facties.

De IJslandse middeleeuwse vetemaatschappij leek sterk op die in Friesland, maar is een stuk bekender, niet in het minst om de prachtige verzameling saga's die zij heeft voortgebracht. Toch heeft ook Friesland een uniek genre middeleeuwse bronnen nagelaten, namelijk dat van de boeteregisters. Boeteregisters zijn te vergelijken met moderne letselschadelijsten: het zijn opsommingen van allerlei mogelijke verwondingen en beledigende handelingen met de geldelijke compensatie die daarvoor betaald moest worden door de dader aan het slachtoffer. Dit betekent dat we in deze teksten de compensaties vinden voor het begieten van iemand met bier, urine, of mest, voor het trekken aan haren, het in brand steken van iemands baard, het laten struikelen van mensen of het afvegen van je vieze schoen aan iemands broek. Boeteregisters beginnen echter altijd met een volledige behandeling van het menselijk lichaam, waarbij alle mogelijke verwondingen met meer of minder ernstige gevolgen worden vermeld.

Hoewel de boeteregisters dus in hun uiterlijke vorm veel weg hebben van letselschadelijsten, is er een belangrijk verschil tussen de twee, namelijk het rechtssysteem waarin beide zijn ingebed. In middeleeuws Friesland ontbrak een overheid die, zoals tegenwoordig, achter misdadigers aanging en ze berechtte. Een rechtszaak was een aangelegenheid tussen twee autonome partijen, waarin de rechter bemiddelde en een vonnis voorstelde aan de ‘ommestand’, de vrije mannen die aan het recht deel mochten nemen en aanwezig waren op het ‘ding’, de plaats waar recht werd gesproken. De rechtszaak was omgeven door allerlei rituelen, van het afbakenen van de plek waar de rechtszitting werd gehouden tot de diverse eden die moesten worden uitgesproken. Een aanklager moest een aanklachtseed zweren om zijn beschuldiging kracht bij te zetten. De aangeklaagde partij kon op zijn beurt de beschuldiging van de hand wijzen door een onschuldseed te zweren, eventueel met behulp van eedhelpers. In de loop van de dertiende eeuw veranderde dit archaïsche systeem door de mogelijkheden van de aangeklaagde partij om zich simpelweg vrij te zweren, te beperken. Hoewel er door de samenleving druk werd uitgeoefend om geschillen via het gerecht te regelen, stond het in laatste instantie elk van beide partijen vrij

[p. 197]

om de zaken op een andere manier op te lossen, namelijk met geweld.

De boeteregisters waren dus instrumenten om geweld te voorkomen, of - wanneer het kwaad al geschied was en er een vete was uitgebroken - een volledige verzoening mogelijk te maken en beide partijen het gevoel te geven dat de balans weer volledig hersteld was. Er werd dan ook moeite gedaan om deze instrumenten te verfijnen. Hierdoor groeiden de boeteregisters in de loop der tijd in omvang. Ergens in de ontwikkeling van de boeteregisters (dat wil zeggen tussen de eerste optekening in de Lex Frisionum uit de achtste eeuw en de Oudfriese overlevering die in de dertiende eeuw begint) zijn de vijf zintuigen toegevoegd als handig instrument om functieverlies mee aan te duiden. De boeteregisters kenden vanaf het begin compensaties voor het verlies van ogen (zien), oren (horen), tong (smaak), neus (reuk) en handen en vingers (tast). De vijf zintuigen vielen als concept in vruchtbare aarde.

Als groep vinden we de vijf zintuigen in de beschrijving van een verwonding van de walduwaxe, het ‘ruggenmerg’. Deze verwonding kon tot ernstig functieverlies leiden:

Thera walduwaxe bote: sex and thritich skillinga; therfon send him ergerad sina fif sin Thet forme is, thet hi sa wel sia ne mi. Thet other is, thet hi sa wel hera ne mi. Thet thredde, thet hi sa wel hrena ne mi. Thet fiarde, thet hi sa wel smekka ne mi. Thet fifte, thet hi sa wel fela ne mi. Thera fij sinwerdena iahwelikes bote sex and thritich skillinga.¹

De compensatie voor het beschadigen van het ruggenmerg: 36 schellingen; als zijn vijf zintuigen daardoor beschadigd zijn. Ten eerste, dat hij niet meer zo goed kan zien. Ten tweede, dat hij niet meer zo goed kan horen. Ten derde, dat hij niet meer zo goed kan ruiken. Ten vierde, dat hij niet meer zo goed kan proeven. Ten vijfde, dat hij niet meer zo goed kan voelen. De compensatie voor de beschadiging van elk zintuig is 36 schellingen.

De vijf zintuigen bleken dus een handig concept voor de opstellers van de boeteregisters en werden een vast onderdeel van hun repertorium.

1 W.J. Buma en W. Ebel (ed), Das Rüstringer Recht, Altfriesische Rechtsquellen 1 (Göttingen 1963) 62.

[p. 198]