Madoc. Jaargang 2006

[p. 169]

Recensies

Twee verschillende beestenboeken

titel

Twee middeleeuwse beestenboeken. Het Beestenboek van Pierre de Beauvais & Het Beestenboek van de Liefde van Richard de Fournival

vertalers

Julia C. Szirmai en Reinier Lops

uitgever

Uitgeverij Verloren Hilversum 2005

omvang

96 pag., geïll.

isbn

90-6550-845-7

prijs

€13, -

De MemoranduM-reeks van uitgeverij Verloren beoogt Oudfranse teksten in een nieuwe Nederlandse vertaling toegankelijk te maken ‘die belangrijk zijn ofwel vanwege hun bijdrage aan de Europese literatuur ofwel vanwege hun relatie met Middelnederlandse teksten of genres’. Na twee romans van Chrétien de Troyes, ridderverhalen vol liefde en sprookjeselementen, een liefdeskunst en vijftiende-eeuwse fantastische vertellingen, worden nu als deel 5 enkele niet minder interessante werken gepresenteerd: twee Franse ‘beestenboeken’ uit de eerste helft van de dertiende eeuw. Eenieder die geboeid wordt door de middeleeuwse wereld en daarin graag door de ogen van de middeleeuwer rondkijkt, zal deze uitgave van de bestiaria van Pierre de Beauvais en Richard de Fournival met vreugde begroeten. Julia C. Szirmai en Reinier Lops hebben daarvan vertalingen gemaakt die goed leesbaar zijn en toch dicht bij de niet altijd gemakkelijke Franse tekst blijven.

Het boekje begint met een beknopte en lezenswaardige inleiding waarin beide teksten in een literair-historisch kader worden geplaatst. Kort maar helder worden de bestiarium- en de wetenschappelijke traditie onderscheiden, wordt informatie over de auteurs gegeven en nader ingegaan op de aard van deze twee werken. De beide teksten worden gevolgd door een beperkt aantal noten waarin tekstplaatsen kort worden toegelicht. Hierdoor wordt de toegankelijkheid van de teksten vergroot, al voelt men bij lezing op meer plaatsen behoefte aan wat nadere toelichting en is de informatie hier en daar wel érg beknopt (zo ontbreekt vaak de precieze plaats waar zich in de bijbel bepaalde teksten bevinden).

Over Pierre de Beauvais is weinig meer bekend dan dat hij als geestelijke in Beauvais leefde en onder meer enkele heiligenlevens, morele compilaties en een geografisch handboek schreef. Hij dichtte vóór 1218 twee versies van zijn Bestiaire, een korte en een langere, waarvan de korte hier vertaald is. In de 37 hoofdstukjes die steeds gewijd zijn aan één (soms twee) dieren vinden we vooral traditionele bestiariumstof. De natuurhistorische informatie, grotendeels bestaande uit de bijzondere eigenschappen en gedragingen van dieren, wordt gevolgd door een - dikwijls nogal uitvoerige - theologische of morele uitleg die vaak meer dan één bijbelplaats bevat. Al zijn zulke passages bij lezing ‘soms een beetje taai’, terecht benadrukt de inleiding dat daarin voor ons verrassende elementen voorkomen en dat ook de parallellen die worden getrokken tussen het gedrag van mens en dier boeiende lectuur opleveren.

[p. 170]

Speciaal van belang voor medioneerlandici is de vertaling van het werk van Richard de Fournival, de geletterde kanselier van het kathedraalkapittel van Amiens en auteur van onder meer liefdesliederen en didactische prozawerken over verschillende aspecten van de liefde. Voor zijn Bestiaire d'Amour maakte hij gebruik van materiaal van Pierre de Beauvais' Bestiaire (maar dan van de andere, de langere versie). Reeds in de dertiende eeuw werd het Bestiaire d'Amour minstens tweemaal in het Nederlands bewerkt. Van het eind van die eeuw dateert het zgn. Nederrijns Moraalboek met een versie die waarschijnlijk op een uit Vlaanderen of Brabant stammende Middelnederlandse bewerking van het Bestiaire d'Amour teruggaat. Naast enkele fragmenten uit een Westvlaams handschrift van rond 1290 zijn bovendien enige delen bewaard van een vertaling in verzen die we ‘de Beestearis’ plegen te noemen. Wie wilde vergelijken met het Frans of het Franse werk niet in de standaarduitgave van Cesare Segre (1957) maar in vertaling wilde lezen, beschikte over de Engelse vertaling van Jeanette Beer uit 1986 (waarin ook de later - maar mogelijk niet door Richard zelf - aan de tekst toegevoegde Reponse de la Dame vertaald is, die hier helaas ontbreekt). Een Nederlandse vertaling ontbrak tot nu toe.

Hoewel het boekje op het eerste gezicht twee gelijkaardige teksten bevat, zijn de twee beestenboeken, zoals ook in de inleiding wordt benadrukt, wezenlijk verschillend. Anders dan in Pierres Bestiaire waarin de korte hoofdstukjes steeds één (soms twee) dieren met hun eigenschappen aan de orde stellen, is de Bestiaire d'Amour één inhoudelijk doorlopende tekst: een smeekbede van een afgewezen minnaar tot zijn vrouwe, waarbij vergelijkingen worden gemaakt met bepaalde dieren en de traditioneel aan hen toegeschreven eigenschappen. Dit wezenlijke verschil met de tekst van Pierre de Beauvais wordt in de uitgave visueel uitgevlakt doordat de editeurs ook deze tekst in hoofdstukjes hebben verdeeld, met steeds de naam van het betreffende dier als kopje daarboven. Bij lezing van de tekst valt dikwijls op dat dit eigenlijk een minder gelukkige ingreep is. Binnen sommige hoofdstukjes komen ook andere dieren voor, en meer dan eens moest, omdat bepaalde dieren in de loop van het werk verschillende malen optreden, de naam van één en hetzelfde dier (zoals de leeuw, wolf en de wezel) boven verschillende hoofdstukjes worden geplaatst.

Het boekje wordt verfraaid door een twintigtal miniaturen die alle afkomstig zijn uit het Latijnse bestiariumhandschrift Ashmole 1511, dat in de Oxfordse Bodleian Library wordt bewaard en dat dateert van ca. 1200. Het is jammer dat er niet voor gekozen is in plaats daarvan voorstellingen toe te voegen uit de interessante (en overigens nog nauwelijks onderzochte) illustratietradities van deze twee teksten zelf. Dit geldt in het bijzonder voor Richard de Fournivals tekst. Het ‘liefdesbestiarium’ begint met de bekende passage over het geheugen en de twee poorten die daartoe toegang geven: het

[p. 171]

beeld en het woord. Daarbij wordt ook het belang van afbeeldingen bij dit werk benadrukt: ‘En met name de hier volgende tekst is van dien aard dat hij niet zonder afbeeldingen kan. Want hij gaat over de aard van de dieren en die van de vogels, die men beter kan begrijpen als men ze afbeeldt dan wanneer men ze beschrijft’ (p. 60). De afbeeldingen vormen bij deze tekst vaak een interessant complement dat men nu node mist. Het is ook niet voor niets dat dit werk meestal (in 14 van de 18 manuscripten) volledig geïllustreerd werd overgeleverd. Dat de voorstellingen niet bij deze beestenboeken horen, blijkt bijvoorbeeld bij de adelaar op pagina 89. De miniatuur toont de vogel driemaal: met een zojuist gevangen vis in de klauw, terwijl hij omhoog vliegt naar de zon om in de zonnestralen zijn door ouderdom verzwakte vleugels en de ontsteking van zijn ogen te verbranden, en terwijl hij vervolgens in een bron duikt (om daaruit geheel verjongd tevoorschijn te komen). Het Bestiaire d'Amour spreekt hier echter over de adelaar die zijn te lange snavel aan een steen bijslijpt.

Er is duidelijk alles aan gedaan om het boekje voor de lezer zo aantrekkelijk mogelijk te doen ogen. Dat is, afgezien van de hier genoemde bezwaren tegen de tussenkopjes en de illustraties, goed gelukt. Het zal niet alleen zijn diensten bewijzen bij het bestuderen van (Middelnederlandse) bestiaria maar vooral ook als een prettig leesbare uitgave die het lezen en genieten van deze bijzondere teksten vergemakkelijkt.

Hans Westgeest