Madoc. Jaargang 2006

[p. 118]

Een kroniek van de adellijke familie Van Assendelft

titel

Voor God, graaf en geslacht. De kroniek van de ridders van Assendelft

redactie

Bert Koene

uitgever

Middeleeuwse Studies en Bronnen 88 Uitgeverij Verloren Hilversum 2005

omvang

232 pag., geïll.

isbn

90-6550-878-3

prijs

€21, -

Over de ridderschap en de vorstelijke ambtenaren in Holland zijn in de afgelopen jaren twee lijvige monografieën verschenen. Bert Koene werpt in zijn kroniek over de ridders van Assendelft het licht op één familie waarvan de leden tot ver in de zestiende eeuw van beide groepen deel uitmaakten. In de kroniek staan Barthoud (†1443), de zoon van zijn broer, Gerrit (†1486), en diens kleinzoon, ook geheten Gerrit (†1558) centraal, maar vanzelfsprekend komt de lezer ook over de overige familieleden het nodige te weten. Door de beschikbaarheid van relatief veel bronnenmateriaal over de Van Assendelfts en uitgebreid speurwerk kon de auteur, soms tot in detail, ingaan op de huwelijken en de nazaten van de hoofdpersonen, de verwerving en vererving van hun (leen)bezittingen, en hun militaire en bestuurlijke carrières in dienst van de vorst.

Het geslacht Van Assendelft was rond 1400 onbetwist adellijk, maar de rijkdom en het aanzien van ridder Barthoud binnen het graafschap waren nog maar beperkt. Hij kon door enkele uitgekiende huwelijken en trouwe dienst aan de graaf zijn bezittingen wel geleidelijk uitbreiden en verwierf ook de hoogheerlijke rechten van Assendelft. Vanwege zijn steun aan gravin Jacoba van Beieren na de machtsovername van hertog Filips de Goede speelde hij geen rol van betekenis meer in het bestuur van het graafschap. Deze rol was wel weggelegd voor zijn neef Gerrit, die beleend werd met de hoge heerlijkheid Assendelft, omdat Barthoud geen wettige kinderen had nagelaten. Deze Gerrit was van 1453 tot 1486 raadslid van het hoogste regionale bestuurs- en rechtscollege, het Hof van Holland te Den Haag. Gerrit kon door de functies die hij vervulde, een strategische partnerkeuze en gelukkige erfenissen zijn aanzien en rijkdom opnieuw vergroten. In de zestiende eeuw behoorden de edelen uit het geslacht Van Assendelft inmiddels tot de aanzienlijkste families van Holland, wat bleek uit de vergaarde bezittingen, functies en partners. De laatste hoofdpersoon, kleinzoon en naamgenoot van Gerrit, vervulde dertig jaar lang de functie van president van het hof van Holland, de hoogste functie in het graafschap na die van stadhouder. Deze Gerrit was in zijn partnerkeuze minder gelukkig dan zijn grootvader, waardoor hij zich tot zijn dood genoodzaakt zag om het aanzien en de eer van de familie te herstellen.

[p. 119]

Afb. 1 Graftombe van Gerrit van Assendelft en Beatrijs van Dalem in de Assendelftkapel, Grote of Sint-Jacobskerk, Den Haag.

Anders dan de benaming ‘kroniek’ zou doen vermoeden, krijgt het verhaal een duidelijke samenhang doordat het handelen van de hoofdpersonen wordt geplaatst tegen de achtergrond van politieke, sociale en religieuze ontwikkelingen binnen het graafschap Holland in de late Middeleeuwen. Er schuilt echter een klein gevaar in de stelling dat de ‘kleine’ geschiedenis van de Van Assendelfts een inkijkje biedt in de ‘grote’ geschiedenis van hun tijd. Het handelen van de hoofdpersonen hoeft namelijk niet per definitie exemplarisch te zijn. Het gegeven dat de zestiende-eeuwse Gerrit in zijn testament weinig aandacht besteedde aan zijn uitvaart, hoeft bijvoorbeeld niet de conclusie te rechtvaardigen dat de tijden veranderd waren en dat hij zich daarom minder dan zijn voorvaders bekommerde om het hiernamaals. Dit had eerder met persoonlijke motieven te maken dan met verandering in religieuze opvattingen. Ten tweede kan men zich afvragen of het midden van de zestiende eeuw wel gekarakteriseerd moet worden als een grens tussen Middeleeuwen en Nieuwe Tijd, waardoor dezelfde Gerrit ‘een regent was die zich een ridder waande’. De Hollandse ridderschap heeft in de zestiende eeuw minder aan betekenis ingeboet dan soms verondersteld wordt. Overigens was een korte uitleg over de verhouding tussen adel en ridderschap in Holland wel op zijn plaats geweest. Koene stipt wel het onderscheid aan tussen welgeborenen en leden van de

[p. 120]

ridderschap, tegelijkertijd gebruikt hij echter de benamingen landjonkers, ‘hoge’, ‘lage’, ‘hele’, ‘halve’ en ‘dorpse’ edelen zonder uit te leggen wat precies de status is van deze kwalificaties. Het wordt uit de tekst ook niet helemaal duidelijk dat de vijftiende-eeuwse Gerrit nooit tot ridder is geslagen, maar voor zover bekend altijd schildknaap is gebleven. Iets meer zorgvuldigheid had ook betracht kunnen worden bij het verwijzen naar de geraadpleegde secundaire literatuur, zoals dat wel het geval is bij de nauwkeurig onderzochte archiefbronnen. De leesbaarheid van het boek had daar zeker niet onder geleden, want Koene schrijft pakkend en probeert zich helemaal in zijn hoofdpersonen in te leven. Zo nu en dan leidt dit wel - tegen waarschuwingen van de auteur zelf in - tot speculatieve uitweidingen en overwegingen over het handelen van de hoofdpersonen.

De levendige schrijfstijl is tegelijkertijd een sterk punt: de kroniek is, zoals gezegd, een uiterst leesbaar boek. Bovendien heeft Koene zijn degelijke tekst gelardeerd met grijze kaders, waarin korte uiteenzettingen worden gegeven over diverse personen, zaken en gebruiken (bijvoorbeeld de rechtspraak, stambomen, burchten, het leenstelsel en religieuze gewoonten) en zijn er drie informatieve bijlagen opgenomen. Hierdoor is het boek ook voor een breed publiek toegankelijk. Kortom, een aanrader voor iedereen die geïnteresseerd is in de laatmiddeleeuwse geschiedenis van het graafschap Holland.

Arie van Steensel