Madoc. Jaargang 2006

[p. 115]

Achthonderd jaar begijnengeschiedenis in een notendop

titel

Vulgariter beghinae. Eight centuries of beguine history in the Low Countries

redactie

Hans Geybels

uitgever

Brepols Essays in European Culture 4 Brepols, Turnhout 2004

omvang

181 pag. geïll.

isbn

978-2-503-51579-3

prijs

€30,-

Het boek Vulgariter beghinae. Eight centuries of beguine history in the Low Countries, geschreven door Hans Geybels en gepubliceerd door Brepols in 2004 als vierde in de reeks Brepols Essays in European Culture, stelt zich ten doel een overzicht te presenteren van de stand van onderzoek over de begijnenbeweging in de Lage Landen. Het boek is bestemd voor een internationaal publiek, zoals duidelijk wordt uit de keuze voor het Engels als taal van publicatie.

In een viertal hoofdstukken beschrijft Geybels achthonderd jaar begijnengeschiedenis in de Lage Landen. Eerst schetst hij de historische achtergrond van de beweging, die zijn oorsprong vindt in de geestelijke opleving van de twaalfde eeuw. In de ontwikkeling van de begijnenbeweging in de Lage Landen onderscheidt hij vier fasen, die samenvallen met het proces van institutionalisering en verkloostering. Het begon met het op het religieuze toneel verschijnen van mulieres religiosae, die een leven gericht op intense spirituele beleving leidden, zonder echter de status van religieuzen aan te nemen. In een tweede fase werden de eerste congregationes gevormd, en in een derde fase werd het leven van de gemeenschappen strikter geregeld. Als laatste ontwikkelingsfase, de periode tussen 1230 en 1250, gingen de gemeenschappen zich verder afsluiten van de wereld en werden veel begijnhoven gesticht.

Het tweede hoofdstuk is gewijd aan het spirituele en mystieke leven van begijnen, met bijzondere aandacht voor Hadewijch, die wordt beschreven als leidster van een gemeenschap van begijnen. Zij schreef haar teksten hoofdzakelijk om haar medezusters en haar naasten te sterken in hun geloof. Het derde deel van het boek beschrijft een aantal praktische aspecten van de begijnenbeweging: de architectuur van de begijnhoven, het levensonderhoud en de commerciële activiteiten van de begijnen, de invulling van het religieuze leven en de organisatie van het begijnhof. Het vierde en laatste hoofdstuk bevat een korte beschrijving en een bibliografie van de dertien begijnhoven die door de unesco tot World Heritage Sites zijn verklaard. Het gaat om de Belgische begijnhoven van Brugge, Dendermonde, Diest, Gent, Hoogstraten, Kortrijk, Lier, Leuven, Mechelen, Sint-Amandsberg, Sint-Truiden, Tongeren en Turnhout. In de appendix heeft Geybels een lijst van begijnhoven in de middeleeuwse Lage Landen toegevoegd, gebaseerd op een drietal publicaties

[p. 116]

van de hand van Majérus, van Van Aerschot en Heirman en van Simons. Het boek wordt afgesloten door een algemene bibliografie over de begijnenbeweging.

Het boek is zonder enige twijfel ambitieus. De auteur wil in 180 pagina's een synthese presenteren en een status quaestionis schetsen, gericht op het scheppen van orde in de veelheid van studies die rond het thema ‘begijnen en begijnenbeweging’ zijn verschenen, en die volgens Geybels niet altijd even wetenschappelijk verantwoord zijn. De hoeveelheid materiaal en het streven naar synthese noodzaakten de auteur ertoe om inhoudelijke keuzes te maken die op bezwaren kunnen stuiten. Alleerst wordt hij gedwongen in zijn beschrijving te generaliseren. Na lezing van zijn boek krijgt de lezer inderdaad de indruk dat de begijnenbeweging beschreven kan worden als een fenomeen dat van de twaalfde tot de zeventiende eeuw het geestelijk leven van de Lage Landen kenmerkt en domineert, maar dan zonder de noodzakelijke nuancering en het aangeven van de verschillen in plaats en in tijd. Geybels maakt bijvoorbeeld geen onderscheid tussen de Zuidelijke en de Noorderlijke Nederlanden, terwijl die toch zeer verschilden in beginsituatie, ontwikkeling en het einde van de beweging.

Een tweede saillant voorbeeld van dit dilemma is de beschrijving van de organisatie van een begijnhof aan de hand van een niet nader beschreven en gedateerde regel van monseigneur Hauchinus. De regel en zijn auteur worden niet bij de lezer geïntroduceerd, maar het is duidelijk dat de tekst uit een zeer late periode, waarschijnlijk de zeventiende eeuw, stamt. In hoeverre zijn de tekst en de regel typerend voor de situatie in de Middeleeuwen, toen de beweging haar bloeiperiode kende? Wanneer zijn, om slechts een ander voorbeeld te noemen, de zogenaamde Tafels van de Heilige Geest, de charitatieve instellingen van begijnhoven, ontstaan? Deze vragen worden helaas in het boek niet beantwoord.

De geografische afbakening van het overzichtswerk is evenmin altijd duidelijk. In de inleiding wordt de indruk gewekt dat Geybels' overzicht de Zuidelijke en de Noordelijke Nederlanden beslaat. In de loop van de beschrijving wordt echter, zonder verdere uitleg, vrijwel uitsluitend gerefereerd aan de begijnhoven in de Zuidelijke Nederlanden, of beter gezegd in het huidige België en in het bijzonder aan de dertien door de unesco beschermde begijnhoven. De verwarring wordt vergroot door de lijst van begijnengemeenschappen die als bijlage aan het boek is toegevoegd. Het gaat uitsluitend om gemeenschappen gelegen in het huidige België en in de Nederlandse provincies Noord-Brabant en Limburg, met als enige uitzondering het begijnhof van Amsterdam. Het is echter onduidelijk waarom andere Hollandse begijnhoven niet zijn opgenomen in de lijst. De hoven in Haarlem en Leiden ontbreken bijvoorbeeld, terwijl ze zijn bestudeerd door Florence Koorn, en haar boek wordt vermeld in de literatuurlijst.

De literatuurlijst vertoont ook enige gebreken. Het grootste gemis in een overzichtsboek dat de pretentie heeft een overzicht van de

[p. 117]

status questionis van het onderzoek naar de begijnenbeweging te zijn, is het ontbreken in de noten en in de literatuurlijst van het boek van Walter Simons, Cities of Ladies. Dat verscheen in 2001, ruim voor de publicatie van het overzicht van Geybels, en wordt slechts geciteerd aan het begin van de lijst met gemeenschappen. Het boek van Simons ontbreekt ook, ten onrechte, in noot 5 van pagina 13 waarin wordt gesteld dat er ‘only three monographs on the beguines in English’ zijn geschreven. Veelvuldig wordt in Vulgariter beghinae gerefereerd aan het in 2001 geschreven overzichtsboek over Vlaamse begijnhoven door Van Aerschot en Heirman, maar specifieke literatuur ontbreekt.

De auteur heeft de belofte om een overzichtswerk van de begijnenstudies voor een internationaal publiek te schrijven helaas niet volledig ingelost. De lezer krijgt een eerste inleiding tot het onderwerp, een overzicht van de problematiek en een aanzet tot een status quaestionis, maar zeker geen ‘well-supported synthesis’ van acht eeuwen begijnengeschiedenis in de Lage Landen.

Sabrina Corbellini