Madoc. Jaargang 2006

[p. 111]

Geschreven en gedrukt

titel

Geschreven en gedrukt: boekproductie van handschrift naar druk in de overgang van Middeleeuwen naar Moderne Tijd

redactie

Herman Pleij, Joris Reynaert e.a

uitgever

Academia Press, Gent 2004

omvang

241 pag., geïll.

isbn

90-3820-548-1

prijs

€20, -

Er is nauwelijks een onderwerp van studie denkbaar dat zich vanuit zoveel verschillende gezichtspunten laat bestuderen als de geschiedenis van het boek. Het geschreven en gedrukte woord raakt aan alle aspecten van menselijke samenleving: politiek, wetenschap, handel, cultuur, enzovoorts. Boekhistorici benaderen deze aspecten waar mogelijk dan ook nog eens vanuit minimaal drie invalshoeken: productie, distributie en receptie. Het zal duidelijk zijn dat al deze mogelijkheden een veelheid aan studies veroorzaken. Binnen het boekhistorisch onderzoek neemt de vijftiende eeuw een voorname plaats in, zozeer zelfs dat hier soms sprake lijkt van een heuse explosie van onderzoek.

‘Het is niet onomstotelijk bewezen, maar toch wel aannemelijk dat Johann Genschfleisch zum Gutenberg de boekdrukkunst heeft uitgevonden.’ Soortgelijke zinnen komt de lezer van monografieën en artikelen over de beginperiode van de boekdrukkunst dikwijls tegen. Ze illustreren het kernprobleem waarmee de onderzoeker van dit onderwerp zo vaak wordt geconfronteerd: de harde bewijzen ontbreken. Het is evident dat wij de geschiedenis beschouwen vanuit het heden. Historische feiten vinden zo hun logische plaats in de loop van de geschiedenis. En die geschiedenis kan niet anders dan leiden naar het nu... Toch? Maar hoe moeten we de feiten werkelijk duiden? Welke plaats neemt een uitvinding als die van de boekdrukkunst precies in? Dat deze uitvinding grote gevolgen heeft gehad, is helder. Maar is die bij sommige maatschappelijke veranderingen leidend geweest?

Toen Elisabeth Eisenstein in 1979 in haar boek The Printing Press as an Agent of Change het revolutionaire karakter van de uitvinding benadrukte, kwam haar dat te staan op een stortvloed aan reacties (positieve én negatieve). Nog in jaargang 2002 van The American Historical Review werd het debat over de betekenis van de uitvinding van de boekdrukkunst voortgezet onder de titel: ‘How Revolutionary Was the Print Revolution?’ Eisenstein bond hier de strijd aan met een van haar belangrijkste opponenten, Adrian Johns.

Bekeken door deze strijdlustige bril, is Geschreven en gedrukt een toonbeeld van harmonie. In het inleidende artikel van Herman Pleij en Joris Reynaert zijn de verhalen prachtig aan elkaar geschreven. De bundel vormt de neerslag van drie symposia, afwisselend gehouden te Gent en Amsterdam. De centrale vragen die beantwoord moesten worden, waren: hoe snel en in welke mate veranderden productie, teksten en consumentengedrag door de boekdrukkunst en hoe lang en in welke gedaanten behield het handgeschreven boek nog een eigen plaats in het maatschappelijke leven? En dan toegespitst op de situatie in de Lage Landen. Ofschoon aan de belangrijkheid van de

[p. 112]

uitvinding van de boekdrukkunst niet wordt getornd, blijken de meeste auteurs, de een wat nadrukkelijker dan de ander, te willen werken aan een voorzichtig eerherstel van het handgeschreven boek. Dat lijkt ook wel nodig. Het handschrift wordt nog te vaak beschouwd als een ‘stapsteen’ naar iets hogers: het gedrukte boek. Zo blijft het handschrift buiten beeld in het baanbrekende artikel ‘What Is the History of Books?’ uit 1980 van Robert Darnton, waarin hij beschrijft hoe boekgeschiedenis bestudeerd kan worden. En wij? Bedoelen wij, als wij het over een boek hebben, daarmee behalve een gedrukt boek ook een codex? Ik denk het niet.

Bij Pleij en Reynaert en ook bij Biemans kunnen we lezen, dat de overgang van het handgeschreven boek naar het gedrukte boek veel geleidelijker is verlopen dan veelal wordt verondersteld. Sterker nog, Pleij en Reynaert onderschrijven de al door meer onderzoekers betoogde opvatting dat de drukpers eerder verantwoordelijk gehouden moet worden voor een kunstmatige verlenging van de al op sterven liggende middeleeuwse cultuur. Omdat het opzetten van een drukpers een grote investering vergde, gaven de eerste drukkers vooral werken uit die al veel gelezen werden, de middeleeuwse bestsellers, waardoor vernieuwing van het aanbod uitbleef. Volgens Pleij en Reynaert duurde deze situatie vijf decennia voort. Dat laatste lijkt mij aanvechtbaar; niettemin geeft hun artikel een voorbeeldig overzicht van de overgang van handschrift naar boekdruk.

Datzelfde valt te vertellen over het artikel van Jos Biemans. Hij schetst beide gedaanten van het middeleeuwse boek vanuit een ‘archeologische’ optiek, door niet alleen uit te gaan van de inhoud, maar ook van de vorm, met aandacht voor productie, distributie en receptie. Zeker voor een artikel een dappere onderneming. In een bijzonder heldere schrijfstijl weet Biemans de lezer te overtuigen, ondanks de soms complexe materie. Gaandeweg het artikel worden de overeenkomsten en verschillen tussen handschrift en boekdruk vanuit de hiervoor beschreven gezichtspunten steeds duidelijker. Het artikel is een pleidooi voor de archeologische benadering van de boekgeschiedenis.

In ‘Scriverssen en hun colofons’ schrijft Thérèse de Hemptinne over het aandeel van vrouwen in de handschriftproductie in de Nederlanden tijdens de late Middeleeuwen. De Hemptinne betoogt dat er veel meer vrouwen boeken afschreven dan tot op heden wordt aangenomen en hoopt ook met haar artikel het onderzoek naar dit onderwerp, dat zachtjes uitgedrukt nog in de kinderschoenen staat, aan te sporen. Zeker na de laïcisering van het schrift wordt aangenomen dat de bijdrage van ‘scriverssen’ groter wordt en dan moet vooral worden gedacht aan lekenliteratuur, getijdenboeken en psalters. De Hemptinne ziet als belangrijke oorzaken van die toename van vrouwelijke schrijvers ook de hoge vlucht die de vraag naar luxegoederen nam (geïllustreerde boeken) en de bloei van de Moderne Devotie, waarvan de aanhangers grote boekenconsumenten waren.

[p. 113]

Deze eerste drie artikelen zetten de toon van de zeer lezenswaardige bundel. Het voert helaas te ver om ze allemaal te bespreken, maar twee bijdragen wil ik niet ongenoemd laten. De eerste is het opmerkelijke verhaal van Jan Willem Klein, ‘Ghescreven ofte gheprent: aspecten van de (Goudse) middeleeuwse boekproductie’. De betoogtrant van Klein en zijn voor mij soms onnavolgbare gevolgtrekkingen vond ik uitdagend. Het artikel illustreert dat schaarste aan onweerlegbare feiten een schrijver ruimte biedt tot speculatie. Daar is natuurlijk niets mis mee, maar voorzichtigheid blijft geboden. Naar mijn idee permitteert Klein zich meer vrijheden dan de schaarse feiten rechtvaardigen. Keer op keer borrelden bij mij zinnen op die begonnen met: ‘Ja, maar... en ‘Nou, maar die en die hebben toch overtuigend aangetoond dat...’ Laat ik één voorbeeld geven. In de aanloop tot zijn conclusie stelt Klein vast, dat de eerste drukkers niet uit het kopiistenvak kwamen, maar eerder uit een beroepsgroep die bekend was met mechanische arbeid. Dat is op zich niet nieuw. Klein denkt echter dat deze drukkers wel eens uit de lakenindustrie afkomstig konden zijn. Daar werd immers ook ‘geperst’. Nog een aanwijzing voor deze ‘lakenconnectie’, stelt Klein, zou kunnen zijn dat William Caxton in de lakenhandel zat. Nu was William Caxton de voorman van de Merchant Adventures, een groep vooraanstaande zakenlieden die namens de Engelse koning de handelsbetrekkingen met Bourgondiè trachtte te begeleiden. Als wordt geschreven over de beroepsgroep van waaruit de eerste drukkers afkomstig waren, wordt doorgaans gewezen op het smedengilde en dan in het bijzonder dat van de goud- en zilversmeden. Dat ligt ook zeker voor de hand voor die periode waarin de drukkers nog zelf betrokken waren bij het ontwerpen en snijden van de letters. Het laken werd geperst, maar wijn ook en daar de eerste persen waren ontworpen naar voorbeeld van de wijnpers, zou je - de conclusie doortrekkend - kunnen stellen dat de eerste drukkers in Duitsland eerst het beroep van wijnboer hadden uitgeoefend. Een stelling die ik nog niet verdedigd heb gezien, maar ik geef toe dat ik ook nog niet álle literatuur over deze periode heb gelezen.

Ten slotte wil ik nog kort de aandacht vestigen op het artikel van Herman Pleij. Dat Pleij de kunst van gloedvol betogen en leesbaar schrijven beheerst, wordt opnieuw duidelijk in deze bijdrage, waarin hij - aan de hand van Die hystorie van reynaert die vos die op 17 augustus 1479 bij de Goudse drukker Gheraert Leeu verscheen - het verhaal vertelt van de commerciële mogelijkheden die de drukkunst bood. Leeu was inventief. Zo gaf hij in de tekst de lezer handreikingen voor een beter begrip van de tekst. Dat is belangrijk, daar in deze periode, zoals Pleij aangeeft, nog geen traditie bestond in het zelf lezen van teksten door leken.

Terwijl de ene auteur de centrale vraag tracht te beantwoorden aan de hand van voorbeelden uit de vroege drukgeschiedenis (Waterschoot, Brinkman), neemt de ander het handschrift als uitgangs-

[p. 114]

punt (Klein, Reynaert, Kienhorst). Maar de conclusie van de auteurs lijkt dezelfde, namelijk dat er bij de overgang van handschrift naar druk eerder sprake is van een evolutie dan een revolutie en dat het handschrift een vooraanstaande plaats in de boekgeschiedenis verdient, een prominentere plaats dan de meeste boekhistorici het handschrift nu toekennen.

Het verhaal van Herman Pleij over Gheraert Leeu zou misschien als uitzondering op deze conclusie gelezen kunnen worden. Hij beschrijft en benadrukt de nieuwe mogelijkheden die de drukpers biedt ten opzichte van het handschrift. Maar we zitten dan ook al in de buurt van 1480, het jaar dat door veel boekhistorici wordt beschouwd als een cesuur. Rond die tijd worden de verschillen tussen handschrift en druk merkbaar groter en wordt de intrinsieke waarde van de boekdrukkunst erkend en commercieel uitgebuit. Om de afsluitende zin van Pleij te citeren: ‘In dat opzicht staat Gheraert Leeu aan de wieg van een leeshonger die alleen de drukpers kon genereren en bevredigen. Zoals is gebleken.’ (228).

Ik besef dat ik veel auteurs met het onbesproken laten van hun bijdrage tekort heb gedaan. Wellicht kan ik die omissie enigszins goedmaken door eenieder met belangstelling voor deze belangrijke periode uit de boekgeschiedenis de bundel Geschreven en gedrukt van harte aan te bevelen.

Hans Mulder