Madoc. Jaargang 2006

[p. 108]

Regula Augustini

titel

De regel van Augustinus

vertaler

Ingeleid door Kees Fens. Vertaald door Vincent Hunink

uitgever

Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam 2005

omvang

61 pag.

isbn

90 253 0212 2

prijs

€9,95

‘Probeer niet in de smaak te vallen door kleding maar door uw levenswandel. Uw hoofdbedekking mag niet zo dun zijn dat de haarnetjes eronder zichtbaar worden. Laat geen enkel deel van uw haar onbedekt. Buiten het klooster mag u het niet nonchalant laten vallen en ook niet zorgvuldig opmaken.’ Dit is een van de voorschriften uit de Regularis informatio, een van de kloosterregels, die vaak aan Augustinus van Hippo (354-430) werden toegeschreven. Deze regels kenden een grote populariteit in de late Oudheid en de vroege Middeleeuwen. In de kloosterregel die Benedictus van Nursia (ca. 480-550) schreef, is een twintigtal verwijzingen naar Augustinus' kloosterregels terug te vinden. Doordat Karel de Grote Benedictus' Regula als eniggeldende kloosterregel binnen zijn rijk voorschreef, raakte Augustinus' werk in vergetelheid. Pas in de elfde eeuw werden zijn kloosterregels door de kanunniken herondekt, omdat zij voor hun gemeenschappelijke leven ook een soort regel nodig hadden, die echter meer vrijheden moest bieden dan de Regula Benedicti.

In zijn boek De regel van Augustinus presenteert Vincent Hunink vertalingen van vijf voorschriften voor kloosters die door Augustinus zijn geschreven of in de Middeleeuwen aan hem werden toegeschreven: het Praeceptum (een algemene kloosterregel), de Ordo monasterii (huisregels voor het klooster), de Obiurgatio (een vermanende brief aan een vrouwengemeenschap die in opstand was gekomen tegen hun eigen overste), de Regularis informatio (een bewerking van het Praeceptum voor vrouwenkloosters) en tot slot de Ordo monasterii feminis datus (een bewerking van de Ordo monasterii, eveneens voor vrouwenkloosters). Van deze teksten zijn alleen het Praeceptum en waarschijnlijk ook de Obiurgatio door Augustinus zelf geschreven. De Ordo monasterii werd wellicht vervaardigd door Alypius, een vriend van Augustinus. Aan deze Ordo voegde Augustinus enkel de inleidende zinnen en het slotwoord toe. De twee ‘vrouwelijke versies’ van de kloosterregels zijn niet van Augustinus' hand en kwamen tijdens zijn leven in zijn directe omgeving tot stand.

In de middeleeuwse handschriften werden regelmatig verschillende combinaties van deze teksten of excerpten daarvan opgenomen. In de meeste gevallen werd de combinatie van Praeceptum en Ordo monasterii onder de naam Regula Augustini geschaard. De ‘vrouwelijke versies’ van deze regels (Regularis informatio en Ordo monasterii feminis datus) zijn waarschijnlijk afgeleiden van hun ‘mannelijke’ pendanten, het Praeceptum en de Ordo monasterii. Over de dateringen en het auteurschap van deze regels zijn vele publicaties verschenen. De belangrijkste studie op dit gebied is van Luc Verheijen die in 1967

[p. 109]

een uitgebreid onderzoek met edities publiceerde (Le Règle de Saint Augustin (Parijs 1967, 2 delen)). Deze publicatie vormt de basis van de meeste teksten die Hunink voor zijn uitgave vertaalde.

Voor het grootste gedeelte zijn de regels voor monniken en nonnen gelijk, maar in enkele gevallen wijken zij van elkaar af, zoals in het hierboven gegeven citaat. Het is onduidelijk of het hier gaat om latere interpolaties, of dat deze verschillen deel uitmaken van de oorspronkelijke teksten. In de meeste edities en vertalingen van de regels voor nonnen worden deze verschillen weggelaten. Hunink heeft er bewust voor gekozen ze wel op te nemen. Dit levert interessant materiaal op. Niet alleen wordt er bij vrouwen soms uitgebreider ingegaan op hun gedrag, er wordt in de Regularis informatio bijvoorbeeld ook nadrukkelijk gewaarschuwd voor mogelijke seksuele uitspattingen: ‘Uw onderlinge liefde moet echter niet lichamelijk zijn, maar geestelijk. Wat schaamteloze vrouwen in schandelijke grappen en spel zelfs met andere vrouwen doen, dat moet achterwege blijven bij weduwen en kuise dienstmaagden van Christus die een heilig levensplan aanhouden. Dit geldt ook in het algemeen voor getrouwde vrouwen en meisjes die nog gaan trouwen’ (p. 44). In de mannelijke pendant wordt alleen het gevaar van ‘begeerte’ genoemd, een thema dat in dezelfde bewoordingen in de regel voor vrouwen terugkomt. Ook tussen de Ordo monasterii (voor mannen) en de Ordo monasterii feminis datus (voor vrouwen) bestaan enkele verschillen. Als een monnik zijn houding niet wil beteren, dan geldt als regel: ‘En als zijn leeftijd er nog naar is, krijgt hij zelfs een pak slaag’ (p. 27). In de vrouwelijke variant van deze regel staat: ‘En als zij nog zo jong is dat zij niet snapt wat voor straf uitsluiting is moet zij duchtig hongerlijden of krijgt een flink plak slaag’ (p. 49). Een belangrijker verschil is te vinden in het naar buiten treden van de monialen. Mogen monniken buiten het klooster komen om producten van het klooster te verkopen (p. 27), kloosterzusters mogen helemaal niet in het openbaar verschijnen (p. 48). Deze laatste verordening uit de Ordo monasterii feminis datus staat haaks op de regel over de haarbedekking uit de Regularis informatio die aan het begin van deze recensie geciteerd is.

Huninks vertaling is bedoeld voor een breed publiek. Het voorwoord door Kees Fens, het nawoord door Hunink zelf en de annotatie zijn beknopt gehouden. Hunink heeft er in zijn vertaling voor gekozen terug te gaan naar de basisteksten en geeft de vijf teksten integraal in hun waarschijnlijk meest oorspronkelijke vorm weer. Er is bewust voor gekozen de teksten van Augustinus zelf centraal te stellen. Vanuit het standpunt van de vertaler is dit uitgangspunt begrijpelijk, maar voor de geïnteresseerde lezer is daardoor de toelichting op de teksten te beperkt. Hunink presenteert zijn vertaling als een toegankelijke versie voor niet-specialisten, dit in tegenstelling tot een andere Nederlandse vertaling van een groot deel van deze teksten door T.J. van Bavel, die vooral voor Augustijnen bedoeld is

[p. 110]

(Ooit een land van kloosters. Teksten van Augustinus over het kloosterleven (Heverlee-Leuven 1999)). Voor een uitgebreidere inleiding op het vroege kloosterleven en het fenomeen ‘kloosterregels’ verwijst Hunink zijn lezers naar zijn eerdere vertaling van De regel van Sint-Benedictus (Amsterdam 2000). Hunink presenteert De regel van Augustinus nadrukkelijk als een pendant bij dit eerder verschenen boek (p. 54). Voor een uitgebreidere bespreking van de diverse onderdelen van de Augustijnse regel - die in De regel van Augustinus toch op zijn plaats zou zijn - moet de lezer te rade gaan in het boek Het werk van monniken (ingeleid door Paul van Geest, vertaald door Laurens Baas en Vincent Hunink (Zoetermeer 2002)). Hoewel de uitleg in deze twee boeken verhelderend is, zijn dergelijke verwijzingen voor de lezers van De regel van Augustinus een beetje frustrerend. Met een samenvatting van twee à drie pagina's van de belangrijkste punten uit de cultuurhistorische context zou De regel van Augustinus nog toegankelijker zijn geweest voor een publiek van niet-specialisten. Het zou op zijn minst heel prettig zijn geweest als er in het voor- of nawoord iets specifieker op de dateringen van de diverse onderdelen van de Augustijnse regel was ingegaan; dat Augustinus zijn Praeceptum (voor mannen) in 397 samenstelde voor zijn eigen gemeenschap van clerici, moet de lezer nu opmaken uit de tekst op de achterflap.

Het nawoord besluit met een overzicht van belangrijke en doorgaans goed toegankelijke studies over Augustinus en zijn oeuvre, waardoor de geïnteresseerde lezer in staat is zijn weg te vinden in de zeer omvangrijke secundaire literatuur. Huninks grote verdienste is dat hij de vijf teksten voor het eerst tezamen in een zeer goed en vlot leesbare Nederlandse vertaling beschikbaar heeft gemaakt. Net als zijn eerdere vertaling van de Regula Benedicti zal ook De regel van Augustinus zijn weg naar het grote publiek vinden.

Pascal Bertrand