Madoc. Jaargang 2006

[p. 89]

Ludo Jongen & Joost Jonkman
Was koning Arthur wel goed in zijn hoofd?
Over de botten en schedel van de legendarische Britse koning

In 1191 werden op het kerkhof van het benedictijnerklooster in Glastonbury de stoffelijke resten van koning Arthur en diens tweede vrouw Guinevere gevonden. We zijn vrij nauwkeurig ingelicht over deze opgravingen door Gerald van Wales. Uit de beschrijving van de botten en schedel zou kunnen worden opgemaakt dat de grootste Britse koning aller tijden leed aan een groeistoornis.

De legende wil dat de zwaar gewonde Arthur na zijn laatste veldslag naar het eiland Avalon werd gebracht om te herstellen van zijn verwondingen. Dat beweert Geoffrey van Monmouth omstreeks 1150 met zoveel woorden in zijn Vita Merlini (Leven van Merlijn):

Na de slag bij Camlan brachten wij [d.w.z. Merlijn en Taliesin, de verteller] de zwaar gewonde Arthur daarheen [namelijk naar Avalon of het Eiland van de Appels], onder leiding van Barinthus die bekend was met de wateren en de sterren aan de hemel. Met deze schipper kwamen we daar met onze vorst aan. Morgan ontving ons met gepaste eer. In haar slaapvertrek legde ze de koning op een gouden bed. Met haar eigen eerbiedwaardige handen legde ze zijn wond bloot. Lange tijd keek ze daarnaar. Ten slotte zei ze dat zijn gezondheid kon terugkeren als hij lange tijd bij haar zou blijven en zich wilde onderwerpen aan haar geneeskunst. Daarover waren we verheugd en we vertrouwden de koning aan haar toe. We gaven de zeilen aan een gunstige wind om huiswaarts te keren.^1.

Tijdgenoten van Geoffrey en latere chroniqueurs beweren dat vele Britten die in Wales, Cornwall en Schotland gevestigd zijn, niet geloven dat koning Arthur dood is: ooit zal hij terugkeren om zijn land en haar inwoners te redden.^2.

Ondertussen was koning Arthur in de literatuur in de volkstaal, dat wil zeggen het Anglo-Normandische Frans, uitgegroeid tot de Harry Potter van de twaalfde eeuw. Koning Hendrik II Plantagenet (1154-1189) en zijn gade Eleonora van Aquitanië had-

1. Vertaald naar Geoffrey van Monmouth, Vita Merlini, 929-940, in: E. Faral, La légende Arthurienne. Études et documents, 3 dln. Parijs, 1929, deel 3, 334-335. Vgl. Geoffrey von Monmouth, Das Leben des Zauberers Merlin. Vita Merlini, ed. Inge Vielhauer (Amsterdam 1985) 70; en R. Barber ‘The Vera Historia de Morte Arthuri and its place in Arthurian Tradition’, in: Arthurian Literature 1 (1981) 62-78, vooral 63-64. In zijn eerdere Historia regum Brittanniae (1132) was Geoffrey aanmerkelijk korter over Arthurs voortleven: ‘Maar ook de beroemde koning Arthur raakte dodelijk gewond. Hij werd naar het eiland Avalon gebracht om zijn wonden te laten verzorgen.’ (Geoffrey van Monmouth, Geschiedenis van de Britse koningen, vertaald door Mark Nieuwenhuis. Amsterdam 2000, 194)

2. Zie hierover J.S.P. Tatlock, The Legendary History of Britain. Geoffrey of Monmouth's Historia Regum Britanniae and its Early Vernacular Versions (New York 1974) [Reprint 1950], 178-229 & R. Castleden, King Arthur. The Truth behind the Legend (London/New York) 2003, p. 107-147 en 178-221. Daarnaast bestaan er nog twee tradities over Arthurs einde. Zie hierover Barber (noot 1).

[p. 90]

Afb. 1 Edward Burne-Jones, detail uit Arthur in Avalon (1881-1898), (Puerto Rico, Museo de Arte de Ponce).

den de Arthurliteratuur eerst nog daadwerkelijk gesponsord: zowel Wace als Chrétien de Troyes hebben in opdracht van dit vorstenpaar Arthurteksten in het Frans (dus niet in het Latijn) op schrift gesteld. Wace bewerkte Geoffreys Historia regum Britanniae tot de Roman de Brut waarin voor het eerst melding wordt gemaakt van de Ronde Tafel.^3. De meesterromancier Chrétien de Troyes heeft naar alle waarschijnlijkheid zijn eerste roman Cligès ook voor hen vervaardigd.^4.

3. Zie Tatlock (noot 2), 471-477.

4. Zie C. Bullock-Davies, ‘Chrétien de Troyes and England’, in: Arthurian Literature 1 (1981), 1-61.

Een spectaculaire vondst

Hendrik II begon zich echter steeds onbehaaglijker te voelen bij de hardnekkige geruchten over de terugkeer van de beroemde koning Arthur. Dat men in Wales, Cornwall en Schotland verhalen vertelde over deze beroemde voorganger was te pruimen, maar die geruchten over een terugkeer van Arthur moesten voor eens en altijd worden weerlegd, want die wakkerden het verzet tegen de rechtmatige landsheren alleen maar aan. Nog vóór zijn overlijden op 6 juli 1189 zou de doodzieke koning van Engeland opdracht hebben gegeven om in Glastonbury de stoffelijke resten van koning Arthur op te graven. Pas aan het begin van de winter van 1191 was het zover. Ten zui-

[p. 91]

den van de kerk verrees een bouwtent tussen twee piramide-achtige stenen. Op een diepte van ruim twee meter troffen de werklui een stenen zerk aan met een loden kruis met de inscriptie:

HIC IACET SEPULTUS INCLITUS REX ARTURIUS CUM WENNEVERIA UXORE SUA SECUNDA IN INSULA AVALONIA^5.
Hier ligt begraven de beroemde koning Arthur samen met Guinevere, zijn tweede vrouw op het eiland Avalon

Daaronder, niet in een kist maar in een uitgeholde eik, trof men enkele botten aan en een streng blond haar die onmiddellijk tot stof verging zodra een onbeschaamde monnik er met zijn vingers aan zat. Nu stond onomstotelijk vast dat koning Arthur dood en begraven was. Vervolgens werden de stoffelijke overschotten plechtig opnieuw ter aarde besteld voor het hoofdaltaar.

Over deze spectaculaire vondst zijn we vrij gedetailleerd ingelicht dankzij Gerald van Wales (1147-1223). Nu geloofde deze uit Wales afkomstige geestelijke geen snars van de verhalen die zijn landgenoten over Arthur te berde brachten. In zijn Itinerarium Cambriae (Reis door Wales; circa 1188) steekt hij zijn afkeuring voor Geoffreys Historia regum Britanniae niet onder stoelen of banken. Volgens Gerald zitten er vele duivels op de lessenaar van kopiisten die deze tekst overpennen, omdat er zoveel onzin staat.^6. In zijn De principis instructione (Les voor de vorst; circa 1193) beschrijft hij uitvoerig wat er in Glastonbury had plaatsgevonden:

Het lichaam van Arthur is tijdens ons eigen leven ontdekt in Glastonbury, hoewel de legendes ons altijd hadden aangemoedigd te geloven dat er iets bovennatuurlijks aan zijn overlijden was geweest, dat hij de dood had tegengehouden en dat hij weggetoverd was naar een afgelegen plaats. Het lichaam was diep onder de grond verborgen in een uitgeholde eikenstam, tussen twee piramides die lang geleden op het kerkhof waren opgericht. Ze droegen het lichaam met alle mogelijke eer de kerk in en gaven het daar een behoorlijke begrafenis in een marmeren tombe. Deze was versierd met de meest ongewone tekens die eigenlijk bijna wonderlijk waren. Onder de tombe, en niet erbovenop zoals tegenwoordig gebruikelijk is, lag een stenen plaat met een loden kruis vastgemaakt aan de onderkant.^7.

Nadat Gerald - om zijn beweringen kracht bij te zetten - heeft gemeld dat hij dit kruis met eigen ogen heeft gezien en de - hierboven reeds geciteerde - kruisinscriptie heeft gegeven, gaat hij verder met de beschrijving van de stoffelijke resten van koningin Guinevere. Daarop volgen de reden waarom men in Glastonbury is gaan graven en een uitleg van de naam Glastonbury. Tot besluit geeft Gerald enkele details over de botten van Arthur:

Je moet ook weten dat de gevonden botten van Arthurs lichaam zo groot waren dat de woorden van de dichter [Vergilius] daardoor vervuld leken: ‘Alle mannen zullen verbaasd staan over het formaat van de botten die ze hebben opgegraven.’ [Georgica i, 497] De abt liet me een scheenbeen zien. Hij hield het rechtop [op de grond] langs het been van de langste man die hij kon vinden, en kwam tot wel acht centimeter boven de knie van die man. De schedel was zo groot en ruim dat het een

5. Mogelijk stonden de woorden CUM WENNEVERIA UXORE SUA SECUNDA aan de achterzijde. Dat zou corresponderen met de tekst op de beroemde tekening van Arthurs grafkruis die William Camden in 1607 publiceerde in zijn Brittannia. Zie Arturus rex. Volumen I: Catalogus. Koning Artur en de Nederlanden/La matière de Bretagne et les anciens Pays-Bas (Mediaevalia Lovaniensia 1/16), Ed. W. Verbeke, J. Janssens & M. Smeyers (Leuven 1987), 45-46. Dit loden kruis is echter al sinds mensenheugenis spoorloos verdwenen. Zie Castleden (noot 2), 194-195.

6. Zie Gerald of Wales, The Journey through Wales/The Description of Wales, ed. Lewis Thorpe (Harmondsworth, 1978), 117-118.

7. Ooggetuigen van de Middeleeuwen, red. B. Hellemans, J. Raaijmakers & C. van Rijn (Amsterdam 2005), 103. Vgl. Thorpe 1978, 281-282. In zijn latere Speculum ecclesiae beschrijft Gerald deze opgraving nogmaals. Zie Thorpe (noot 6), 284-288.

[p. 92]

wonder van de natuur leek, want de afstand tussen de wenkbrauwen en de oogholtes was zo breed als de handpalm van een man. Er waren wel tien of meer wonden zichtbaar, maar ze waren op één na allemaal genezen. Deze was groter dan de andere, en had een enorm gat veroorzaakt. Kennelijk was dit de wond die de dood van Arthur had veroorzaakt.^8.

8. Zie Ooggetuigen van de Middeleeuwen (noot 7), 105 en vgl. Thorpe 1978 (noot 6), 283-284.

Een reusachtige held

Helaas hebben we niet meer gegevens over het postmortaal onderzoek van Arthur. Maar dankzij de oplettendheid van de abt kunnen we wel iets over Arthurs proporties zeggen.

Als Arthurs tibia (scheenbeen) op de grond geplaatst werd, reikte die tibia acht centimeter tot boven de knie van de langste man. Daarbij moet rekening worden gehouden met het feit dat bij een levend mens de tibia niet op de grond staat, maar minstens 5 centimeter daar boven, namelijk op het enkelgewricht, én dat de tibia tenminste 8 centimeter onder de bovenkant van de knieschijf eindigt. De totale lengte van Arthurs onderbeen was dus zo'n 21 centimeter langer dan dat van de langste man die men kon vinden. Omdat de ongewone lengtegroei (zoals ook uit de afmetingen van de schedel blijkt) zich niet tot de onderbenen beperkt zal hebben, kunnen we stellen dat Arthur niet alleen maar groot was, maar dat hier sprake was van reusgroei in letterlijke zin.

Dat Arthur een reus was, kwam de schrijvers van de vele Arthurverhalen prima uit. Immers vele andere helden zouden erg groot geweest zijn. Om enkele voorbeelden uit vele te noemen: de Israëlieten werden geconfronteerd met reuzen die een deel van het door hen begeerde land Kanaän bewoonden (Numeri 13,33); Odysseus kreeg het aan de stok met een cycloop, maar was kennelijk niet verbaasd dat er reuzen bestonden. Achilles en Ajax waren evenmin onderdeurtjes, Brutus versloeg bij aankomst in Albion (=Brittannië) een aantal reuzen, en keizer Karel was niet alleen figuurlijk maar ook letterlijk een ‘Grote’.^9. Vooral vanwege laatstgenoemde was het postuur van Arthur belangrijk. Arthur moest namelijk - zij het postuum - concurreren met Karel als roemruchte vader van een nageslacht op zoek naar zijn wortels.

In tegenstelling tot dwergen, die bijna altijd kwaadaardig zijn, kunnen reuzen óf uiterst vriendelijk óf zeer malicieus zijn. Zelfs Nederland kent naast historische ‘grote mannen’ een enkel voorbeeld van een semi-historische strijdlustige reus die letterlijk ten tonele gevoerd werd.^10. Joost van den Vondel verwijst in zijn Gysbreght van Aemstel naar een zekere Klaas van Kyten:

Maer Diedrick stijf van kop, die nimmer luistren wil
Na reden, noch bescheid, en 't veld behoud met kryten,
Werd trotzer, overmits de lange Klaes van Kyten,
De Sparewouwer reus, zoo onbeschoft als groot,
In alles wat hy dreef hem hulp en bystand bood,
En Egmond met zijn klock, en grove stem vervaerde,
En dreef hem met een vuist, dat hy een wijl ter aerde
In zwijm lagh en voor dood.^11.

Maar de koppige Diederik [van Haarlem] die nooit wil luisteren naar rede en verstandige woorden en het slagveld behield met schreeuwen, werd nog arroganter aangezien Klaes van Kyten, de reus uit Spaarnwoude, die net zo ruw en woest als groot was, hem in alles wat hij deed, hulp en bijstand bood en Egmond met zijn

9. Zie Einhard, Het leven van Karel de Grote. Vertaald en toegelicht door Patrick De Rynck (Amsterdam 1999), 39-40. Volgens Jacob van Maerlant (Spiegel historiael 4e Partie, 1e Boek, 2, vss. 1-66) was Karel de Grote bijzonder groot. Vgl. H. van Dijk, ‘Karel de Grote in het Passionael’, in: Gouden legenden. Heiligenlevens en heiligenverering in de Nederlanden, red. Anneke B. Mulder-Bakker & Marijke Carasso-Kok (Hilversum 1997) 61-72, vooral 61.

10. Graaf Floris I (1030-1061) zou ruim twee meter lang zijn geweest. Zie B.K.S. Dijkstra, Een stamboom in been. Vier eeuwen graven en gravinnen van het Hollandse Huis. Onderzoek van de stoffelijke resten opgegraven op het terrein van de voormalige Abdijkerken te Rijnsburg in 1949 en 1951 en te Egmond in 1979 en 1980 en aangetroffen in de tombe in de Abdijkerk te Middelburg in 1980 (Amsterdam 1991), 141-142.

11. Joost van den Vondel, Gysbreght van Aemstel, ed. M.B. Smits-Veldt (Amsterdam 2001), v. 241-247. Vgl. vers 1301.

[p. 93]

Afb. 2 John Hamilton Mortimer, The Discovery of Prince Arthur's Tomb by the Inscription on the Leaden Cross (ca. 1767) (Edinburgh, National Galleries of Schotland), uit: D.N. Mancoff, The return of King Arthur. The Legend through Victorian Eyes (London 1995) p. 26.

harde en rauwe stem vrees inboezemde en hem met een vuistslag achteruit dreef zodat hij een tijdje bewusteloos en voor dood op de grond lag.

Klaes van Kyten - die leefde rond 1300 - was een buitengewoon lange boer uit Spaarnwoude (bij Haarlem): hij zou maar liefst 2,65 meter groot geweest zijn; zijn spanwijdte stond aangegeven op het kerkje van Spaarnwoude. Hij had een aantal graafgezinde edelen, onder wie Egmond, ook al naar Engeland vergezeld.^12.

Men zou Vondel kunnen vergelijken met Geoffrey van Monmouth: beiden verhalen over een strijd die eeuwen voor hun schrijven zou hebben plaatsgevonden, maar die in werkelijkheid nooit is uitgevochten. Beiden voeren ter verhoging van het realiteitsgehalte personen op die wel bestaan hebben of zouden hebben kunnen bestaan.

12. Zie W. van Gouthoeve, D'oude cronycke ende historien van Holland (met West-Vriesland), van Zeeland ende van Utrecht (Dordrecht 1620), 353.

[p. 94]

Niet verwonderlijk is dat men in Spaarnwoude weinig weet had van de hoofse manieren. Net als in andere landen zijn ook in Nederland de semi-legendarische verhalen niet consistent. Zo meldt Ludolf Smids over dezelfde Klaas dat hij

geen vechter noch smyter [was], soo dat het u sal gelieven die fraaye besschryvinge van deese Klaas by Vondel, voor dichtkonstigh schilderytjen alleenlijk aan te nemen.^13.

13. L. Smids, Schatkamer der Nederlandse Oudheden of Woordenboek betreffende Nederlandse Steden en Dorpen, Kastelen, Sloten en Heeren Huysen, Oude Volkeren, Rievieren, Vermaarde Luyden in Staat en Oorlogh, Oudheden, Gewoontes en Landwysen (Amsterdam 1711), 157-175.

Een groeistoornis

Afb. 3 William Camdens tekening van het loden kruis uit Arthurs graf (1607), uit: The Arthurian Legends. An Illustrated Anthology, ed. R. Barber (Woodbridge 1979) p. 29.

Afgaande op de botten moet Arthur dus een reus geweest zijn. Wat weten we meer van hem? Dat zijn schedel buitengewoon groot was en dat met name de plaatsen waar zijn wenkbrauwen gezeten hadden extreem sterk naar voren staken. Deze combinatie van lange ledematen en een te grote schedel doet ons aan slechts één specifieke groeistoornis denken, namelijk aan de acromegalie.

Wat is acromegalie?^14. Het is een ziektebeeld veroorzaakt door overmatige productie van groeihormoon in het voorste deel van de hypofyse (een hormonen producerende klier aan de schedelbasis), meestal door een - op zichzelf niet kwaadaardige - tumor van de hormoonproducerende cellen.

Hoewel het ziektebeeld eerder bekend was, is de klassieke beschrijving van de acromegalie van de hand van Pierre Marie (1853-1940), één van de groep befaamde Franse neurologen uit de tweede helft van de negentiende en begin twintigste eeuw, die de grondleggers zijn geweest van de moderne neurologie. Marie werkte en doceerde aan het beroemde Salpêtrière en werkte samen (of lag overhoop) met andere beroemdheden in zijn vak. Hij legde als eerste het verband tussen de klinische en anatomische bevindingen, dus tussen de abnormale skeletgroei en de tumorvorming in de hypofysevoorkwab.^15.

Het effect van overmatig groeihormoon laat zich raden: als de lange pijpbeenderen nog een functionerende groeischijf hebben (tot het eind van de puberteit) krijgen we reusgroei. Als de ziekte na de puberteit ontstaat kunnen echter alleen de acra nog groeien, dat wil zeggen de uiteinden van het menselijk lichaam, te weten de ledematen en de schedel: het gelaat wordt grover, neus en kaak

14. Het woord komt van het Griekse akron (uiteinde) en megalos (groot).

15. P. Marie, ‘Sur deux cas d'acromégalie. Hypertrophie singulière non congénitale des extrémités supérieures et céphalique’, in: Revue médicinale française 6 (1886), 297-333.

[p. 95]

Afb. 4 Een geval van acromegalie zoals afgebeeld in het artikel van Pierre Marie (zie noot 15).

groeien uit, voorhoofd en wenkbrauwen komen naar voren, handen en voeten worden zeer groot. Dikwijls heeft de patiënt als eerste klacht dat ringen niet meer aan of af kunnen. Ontstaat het beeld vóór het einde van de puberteit maar gaat de secretie of afscheiding van het groeihormoon door, dan zien wij een combinatie van reusgroei en acromegalie. Kortom, deze mensen hebben een grote lengte, een vreesaanjagend gelaat en wanstaltig grote handen en voeten.

De acromegaal heeft echter bijkomende problemen. Meestal is er een spierzwakte en hartzwakte die leiden tot verminderde kracht en algemene vermoeidheid. Het libido is verminderd en vaak is sprake van impotentie. Zonder therapie is de levensverwachting aanzienlijk bekort. De therapie bestaat uit het operatief verwijderen van het abnormaal functionerend deel van de hypofyse. Geen sinecure: de hypofyse bevindt zich immers onder de hersenen precies centraal in de schedel. Soms wordt ook bestraling toegepast. Ook na therapie gaan de verschijnselen niet terug, maar er treedt dan geen verdere progressie op.

Past het ziektebeeld van de acromegalie ook anderszins bij Arthur? Dat lijkt wel zo te zijn. In de eerste plaats is beschreven dat hij vóór de dodelijke houw al tien andere verwondingen aan zijn schedel had opgelopen. Dat deze niet dodelijk waren, is mis-

[p. 96]

schien te verklaren uit de grootte en sterkte van de acromegale schedel.

Belangrijker is echter Arthurs levenspatroon. Generaties mediëvisten hebben zich erover verwonderd dat deze ‘held’ bijzonder passief is, althans in de zogenaamde episodische of niet-historische romans die geschreven werden in het ‘kielzog’ van de romans van Chrétien de Troyes.^16. In de meeste verhalen doet Arthur namelijk helemaal niets: hij geeft een feest aan het begin en aan het eind van het verhaal, maar laat het vechten tegen kwaadaardige ridders, draken en reuzen aan de Ronde-Tafelaars over. Een enkele hertenjacht is al veel activiteit voor Arthur en zelfs dan laat hij het doden van het hert soms nog aan anderen over.^17. Dit passieve gedrag laat zich goed inpassen in het ziektebeeld. De acromegale reus met zijn vreesaanjagend hoofd en de kolossale handen die een grote kracht suggereren is, geheel tegen de verwachting in, meestal moe en heeft een gering uithoudingsvermogen. Arthur heeft dus geen keus dan op zijn stoel te blijven en iedereen denkt ‘als hij los komt, is hij de sterkste van allemaal’. Dat wordt echter nooit ofte nimmer uitgeprobeerd. In één van de weinige gevechten die Arthur wel moet voeren, te weten de slag bij Camlan, wordt hij dan ook prompt doodgeslagen. En dat past eigenlijk weer niet zo goed bij een klassieke held.

Dan is er de wonderlijke liaison van Lancelot met Guinevere. Die liefdesrelatie gaat maar door in vele verhalen en meestal doet Arthur er niets aan. Arme Arthur: de meeste acromegalen zijn impotent omdat de hypofyse ook de geslachtshormonen regelt. Misschien moest hij wel omwille van de huiselijke vrede toestaan dat Guinevere er een minnaar op na hield. Dat klopt ook met het feit dat we vrijwel nooit iets horen over kinderen van Arthur.^18. Na zijn dood zou een neef op de troon komen.^19.

Afb. 5 De plaats in het koor van de abdij van Glastonbury waar de in 1191 opgegraven lichamen van koning Arthur en koningin Guinevere in 1278 werden herbegraven (foto Greet Kettenis).

16. In de historische, kroniekachtige teksten die in navolging van Geoffrey van Monmouth en Wace werden vervaardigd (zoals de Lancelot-Graal-Mort Artu cyclus), treedt koning Arthur aan het begin en eind wél handelend op. Zie J. Janssens & V. Uyttersprot, Superhelden op perkament. Middeleeuwse ridderromans in Europa (Leuven/Amsterdam 2005), 85-129.

17. Voor zover ons bekend betreedt koning Arthur in slechts één tekst het strijdperk, namelijk in de Middelnederlandse Roman van Torec. Aan het eind verslaat Arthur de hoofdpersoon in een duel. Zie: Torec, ed. Maaike & Jan Hogenhout (Abcoude 1978), v. 3641-3680.

18. Volgens de Lancelot-Graal-Mort Artu cyclus zou de verrader Mordred een zoon van Arthur zijn geweest: Mordred werd uiteindelijk door zijn eigen vader gedood. Ook Loholt zou een zoon van Arthur zijn geweest. In de Perlesvaus wordt verteld dat hij vermoord wordt door Keie. Zie G.D. West, An Index of Proper Names in French Arthurian Prose Romances (University of Toronto Romance Series 35), (Toronto/Buffalo/London, 1978).

19. Volgens Geoffrey of Monmouth werd koning Arthur opgevolgd door zijn neef Constantinus. In de niet-historische versromans is Walewein (Gauvain/Gawain) de gedoodverfde opvolger. Ook hij staat te boek als een volle neef van koning Arthur: hij was de oudste zoon van Arthurs zus.

[p. 97]

Samenvattend levert deze ‘reconstructie’ ons het volgende op:

1.	Men moet voorzichtig zijn met redeneringen als ‘alle helden waren groot, Arthur was een held en moest dus als groot afgeschilderd worden’. Daarbij wordt vergeten dat werkelijk reusachtige mensen vroeger (zij het zeer sporadisch) wél voor kwamen maar tegenwoordig door adequate therapie (vrijwel) niet meer.
2.	De persoon van Arthur wordt begrijpelijker als we ons realiseren dat Arthur aan acromegalie leed.

Dat Arthur echter hoogstwaarschijnlijk nooit bestaan heeft, relativeert deze conclusies wel enigszins.^20.

20. De auteurs willen hun dank uitspreken jegens de historicus drs. F.P. Jonkman die hun hielp met enkele verwijzingen, en de proctoloog Dr. J.H.P.M. Jongen die de hand wist te leggen op de ‘reuzefoto’ van Pierre Marie.