Madoc. Jaargang 2006

[p. 52]

De profane pelgrim Jan van Herwaarden

titel

Een profane pelgrimage naar de Middeleeuwen. Opstellen van prof. dr. Jan van Herwaarden over geloof en samenleving in de laatmiddeleeuwse Nederlanden

redactie

Paul van de Laar, Peter Jan Margry & Catrien Santing

uitgever

Uitgeverij Verloren Hilversum 2005

omvang

288 pag., geïll.

isbn

90-6550-866-x

prijs

€22,-

Op 29 april 2005 hield de Rotterdamse mediëvist prof. dr. Jan van Herwaarden zijn afscheidsrede, waarmee een officiëel einde kwam aan zijn meer dan dertig jaar durende verbondenheid aan de Erasmus Universiteit. Zoals gebruikelijk ging dit vertrek vergezeld van een bundel, zij het dat het geen traditioneel liber amicorum is geworden. De bundel werd dit keer samengesteld uit het eerder gepubliceerde werk van de vertrekkende hoogleraar. Een gelegenheidsredactie, bestaande uit Paul van de Laar, Peter Jan Margry en Catrien Santing, heeft daartoe een keuze gemaakt uit het oeuvre van Jan van Herwaarden.

Een profane pelgrimage naar de Middeleeuwen: de titel zal gekozen zijn om aan te geven dat de nadruk in deze bundel, net als in het oeuvre van Van Herwaarden, ligt op het thema bedevaarten - in de ruimste zin - maar dat ook meer wereldse onderwerpen aan bod zullen komen, aangezien Van Herwaarden altijd een brede belangstelling heeft gehad. Het is inderdaad een breed scala aan onderwerpen dat is geselecteerd. Na een inleidend stuk waarin een portret van Jan van Herwaarden als een gedreven en betrokken historicus wordt geschetst, volgt een achttal opstellen uit de jaren 1982 tot 2000 en een bibliografie van de auteur over de jaren 1961-2005.

De eerste bijdrage ‘Geloof en samenleving: eucharistische devotie en de verering voor het Lijden van Jezus’ behandelt de verstedelijking van de middeleeuwse samenleving en de rol van de lijdensdevotie daarbinnen. Dan volgt als tweede ‘Geloof en geloofsuitingen in de late Middeleeuwen in de Nederlanden: Jeruzalembedevaarten, Lijdensdevotie en kruiswegverering’, waarin Jeruzalemreizen in letterlijke en overdrachtelijke zin als wezenlijk bestanddeel van de laatmiddeleeuwse geloofsbeleving worden behandeld. In het derde hoofdstuk ‘Middeleeuwse aflaten en Nederlandse devotie’ verschaft Van Herwaarden inzicht in de Middeleeuwse aflaatpraktijk, de uitwassen daarvan en de kritiek die daarop volgde in vooral reformatorische kring.

Deze drie bijdragen werden onlangs, in 2003, opgenomen in Between Saint James and Erasmus. Studies in late-medieval religious life: devotion and pilgrimage in the Netherlands, Studies in Medieval and Reformation Thought 97 (Leiden 2003), een bundel in het Engels vertaalde artikelen van Jan van Herwaarden. De redactie heeft er voor gekozen ze wederom in deze bundel op te nemen. In het woord vooraf geeft zij aan dat het hier een beperkte en persoonlijke selectie be-

[p. 53]

treft van artikelen ‘waarvan het voor de Nederlandse mediëvistiek relevant zou zijn dat zij op een geactualiseerde en handzame wijze werden bijeengebracht’. Toch lijkt de keuze voor heruitgave van juist deze artikelen die onlangs in de Engelse bundel zijn verschenen wat veel van hetzelfde, temeer daar de redactie niet nalaat op de breedheid van het oeuvre van Van Herwaarden te wijzen. Dat roept de vraag op of men dan bij deze gelegenheid niet juist had moeten kiezen voor andere artikelen. Maar in het licht van het aanboren van een nieuw en breder publiek van leken of ‘een geheel ander lees- en gebruikscircuit’ zoals het in het woord vooraf staat geformuleerd, is het een verdedigbare keuze.

Het vierde hoofdstuk is gewijd aan ‘De middeleeuwse Sebastiaansverering in de Nederlanden’ en ook de vijfde bijdrage, ‘Jacobusverering in Rotterdam’, richt zich op de specifieke en daarbij bovendien meer lokaal bepaalde verering van een heilige. Vervolgens wordt in hoofdstuk zes getiteld ‘Medici in de Nederlandse samenleving in de late Middeleeuwen (veertiende-zestiende eeuw)’ de medische beroepsgroep in een ‘enigszins schematisch kader’ geplaatst en wordt de professionalisering daarbinnen aangeduid.

In het zevende hoofdstuk, ‘Dat Scaecspel: een profaan-ethische verkenning’, vergelijkt de auteur deze Middelnederlandse bewerking met het origineel Ludus Scaccorum van Jacobus de Cessolis en toont hij aan dat de Middelnederlandse bewerker voor Dat Scaecspel onder meer rijkelijk heeft geput uit Aristoteles' Ethica Nicomachea. Het achtste hoofdstuk tenslotte, ‘Stedelijke rivaliteit in de Middeleeuwen: Toscane, Vlaanderen, Holland’, bevat een verhandeling over de intra- en interstedelijke tegenstellingen alsmede de verhouding van de steden tot de landsheer/vorst en schetst door middel van specifieke voorbeelden uit Toscane, Vlaanderen en Holland een beeld van de voortdurende machtsstrijd tussen de verschillende partijen. Daarna volgen een bibliografie en een elftal bijlagen.

Het geheel is rijkelijk voorzien van afbeeldingen in zwart-wit en kleur, die vaak van uitvoerige bijschriften zijn voorzien. Al met al is Een profane pelgrimage naar de Middeleeuwen een interessante, fraai geïllustreerde uitgave die inderdaad recht doet aan de breedheid van het werk van de veelzijdige mediëvist Jan van Herwaarden. Daarmee vormt het een aanwinst voor de boekenkast van het geïnteresseerde brede publiek.

Marike de Kroon