Madoc. Jaargang 2006

[p. 32]

Column

Een nieuwe middeleeuwse traditie in Utrecht

Een moderne middeleeuwse processie? Hoe moeten we ons dat voorstellen en hoe ervaart het hedendaagse publiek dat ten opzichte van de middeleeuwse toeschouwers? Die vraag wordt in deze reportage beantwoord door Cora Dietl, expert op het gebied van middeleeuws drama, aan de hand van de Willibrordprocessie in Utrecht. Cora Dietl werkte ruim een jaar als postdoc in Utrecht aan het onderzoeksproject Arthurian Fiction - A Pan-European Approach. Vanaf mei 2006 is zij hoogleraar voor middeleeuwse en vroegmoderne Duitse literatuur aan de universiteit van Gießen. Deze jaargang is zij onze columniste.

Sinds een jaar of vijftien wordt het steeds populairder om in Europa oude toneel- of processietradities weer te doen herleven. Toen ik voor de eerste keer een opvoering van een middeleeuws toneelspel zag, was ik betoverd. Ik ging naar York om de uitvoering van de Corpus Christi Cycle te zien die er nu weer elk derde jaar wordt gespeeld, ik ging naar Umbrië om daar verschillende presepe vivente producties bij te wonen, ik was in Spanje om daar de processies van moros y christianos te zien, en natuurlijk ook het Maria Hemelvaartspel in Elche. Ik ben nu ook lid van de Societé Internationale pour l'Étude du Théâtre Médiéval die om de drie jaar een congres met een middeleeuws toneelfestival organiseert. In 2001 vond het congres plaats in Groningen. Het was een geweldig festival met ongeveer vier voorstellingen per avond. Toen ik naar Utrecht kwam om aan het OGC te werken en de fascinerende oude binnenstad zag, hoopte ik toch dat ik ook hier een soort middeleeuws toneel zou vinden.

Ik heb het gevonden. In het jaar 2002 werd een oude traditie weer nieuw leven ingeblazen die sinds 1673 in de vergetelheid was geraakt: de Willibrordprocessie. Die vindt nu weer elk jaar in half september plaats. De Engelse monnik Willibrord (ca. 657/8-739) was de eerste bisschop van Utrecht en is de patroonheilige van de Nederlandse Kerkprovincie. Men zegt dat hij de grondlegger van het christendom in Nederland was. Dit is niet helemaal juist, aangezien er al eerder andere mis-

[p. 33]

Afb. 1 Sacramentsdagprocessie in Halle. Aschaffenburg, Hofbibliothek, Ms. 10, fol. 193v, Missale Hallense, miniatuur door Nikolaus Glockendon, 1523/24.

[p. 34]

sionarissen waren. Toen Willibrord in 690 naar het land van de Friezen kwam, stonden er al kerken, zoals het kerkje in Utrecht dat koning Dagobert (629-39) had gesticht. Maar Willibrord heeft het christendom in Nederland (en ook de wetenschap in Utrecht) een duurzame plaats gegeven. Daarom is er een goede reden om hem in Utrecht te herdenken. De heilige is in Echternach overleden en is er ook begraven, maar er zijn wel relieken (het is toch bekend dat heiligen vaak van elk been twee of drie exemplaren hadden, zodat er genoeg reliekschrijnen konden worden gevuld) van hem in een schrijn die in het altaar in de Sint Catharina kathedraal bewaard wordt. Deze schrijn wordt op Willibrordsdag in een plechtige processie door de binnenstad gedragen. Helaas had ik het tijdstip waarop de viering begon, niet goed gehoord en dus heb ik alleen gezien hoe de processie naar de kathedraal ging, nadat gele en witte bloemen naast het Willibrordstandbeeld op het Janskerkhof waren geplaatst.

De volgorde van een middeleeuwse processie weerspiegelt de staat of de gemeente en hij drukt uit wat de positie van een meegedragen voorwerp in de gemeente is. In het centrum van de processie bevindt zich het sacrum. Natuurlijk kan het sacrum ook een levend mens zijn: de koning of de paus. Vaak wordt er een baldakijn over het sacrum gehouden. Dit betekent dat er een direct contact van dit voorwerp of die persoon met de hemel bestaat. Zo vind je in de processie van Sacramentsdag een monstrans onder de baldakijn. In een processie die de koning naar een stad geleidt, rijdt de koning vaak onder een baldakijn. Wie onmiddellijk voor of achter de baldakijn loopt of rijdt is één van de belangrijkste personen in de gemeente. Als hij vóór de baldakijn gaat, drukt hij daarmee uit dat hij de dienaar van het sacrum is (zoals een bisschop die vóór de monstrans loopt), als hij daarachter gaat, drukt hij uit dat hij wel in de glans van het sacrum staat, zoals een hertog die na de koning, of een koning die na de monstrans rijdt. Aan het begin van een processie worden altijd tekens meegevoerd die de gemeente en de gelegenheid waarvoor de processie plaatsvindt, definiëren en die de feestelijkheid zullen uitdrukken: een kruis, banieren met de wapens van de stad of parochie, kaarsen, wierook, bloemen. Daarna volgen vaak religieuze groepen (monniken en nonnen, vicarissen, kanunniken, priesters) in een oplopende hiërarchische orde, dan muzikanten en dan het hart van de processie. In het achterste deel van de processie lopen gewoonlijk niet-kerkelijke groepen in een dalende hiërarchisch orde: de adel, de raadsleden, patriciërs, de universiteit, scholen, gilden, en ‘het volk’.

In de Utrechtse Willibrordprocessie liep een priester met het kruis vooraan, gevolgd door misdienaren met kaarsen en wierook. Onder een baldakijn (ik was verbaasd hem zo ver vooraan in de processie te zien) droegen ze een beeldje. Eerst dacht ik dat het Willibrord zou zijn, maar toen ik iets dichterbij kwam, zag ik dat het Sint Catharina was en dat de baldakijn aan het beeldje gemonteerd was. Dat was dus nog niet het centrum van de processie, maar Sint Catharina nam de plaats in van de banieren die de Sint Catharinaparochie moeten representeren. Nu

[p. 35]

Afb. 2 Willibrordprocessie in Utrecht (foto auteur, 2005).

volgde een groep Surinaamse christenen in veelkleurige, prachtige kleren. Dit is natuurlijk iets nieuws in vergelijking met een middeleeuwse processie. De parochie presenteert zich daardoor niet als een gesloten groep, maar als deel van een wereldkerk. Na deze religieuze groep liep een muziekkapel, die het centrum van de processie inleidde: vooraan schreden een groep priesters en de aartsbisschop van Utrecht (of eigenlijk de hulpbisschop, die voor de aartsbisschop inviel). Achter hem liepen twee studenten van het Ariënsconvict met wierook, en vier studenten die de reliekschrijn droegen. Direct na dit hart van de processie schreed de grootmeesteres van de orde van het Heilige Graf, een groep ordensvrouwen - en dan ‘het volk’. In vergelijking met de traditie ontbrak er iets: de wereldlijke groepen die ‘de staat’ of het seculiere ‘bestuur’ vertegenwoordigen. Daaraan kun je zien dat de kerk en de staat of stad vandaag duidelijk gescheiden zijn. Men zegt dat Willibrord de basis voor de scholen en de wetenschap in Utrecht heeft gelegd, maar de universiteit en de scholen laten het aan de kerk over om hem te vieren omdat ze natuurlijk geen kerkelijke organisaties meer zijn.

Er is nog een groot verschil tussen de middeleeuwse en de moderne processie: de rol van het publiek op straat. Als je oude en moderne afbeeldingen vergelijkt, zie je op allebei mensen op straat knielen: ooit biddend, vandaag fotograferend. Eens was de processie niet alleen voor de deelnemers maar ook voor de toeschouwers een religieuze handeling, een feest en tegelijk een presentatie van hun parochie, nu is het voor vele toeschouwers alleen maar een spektakel.

[p. 36]

Natuurlijk is de kerk tegenwoordig verdeeld. Daarom had ik verwacht dat een dergelijke demonstratie van de katholieke kerk een provocatie zou zijn. Maar dit is kennelijk een zeer Duitse gedachte. De regels uit de Middeleeuwen zeggen dat, als een processie een stad binnen komt of langs een kerk gaat, de klokken zullen luiden. Toen de Willibrordprocessie langs de Domkerk kwam, luidden de klokken van de Dom. Wat was ik verbaasd: een protestantse kerk die een katholieke processie eert! Natuurlijk was de Domkerk eens de kerk van bisschop Willibrord, maar dat is toch lang geleden, het is nu toch al lang een protestantse kerk. Of, vroeg ik me af, zijn de klokken van de Dom, zoals ik vroeger had gehoord, niet meer kerkelijk, maar stedelijk bezit? Later heb ik in een krant gelezen dat de processie in 2005 als een oecumenische actie van alle binnenstadparochies was opgezet - een verzoek dat, zoals de krant schreef, slechts gedeeltelijk slaagde. Maar ik was dan toch weer verbaasd dat het mogelijk is een oecumenische processie met relieken van een heilige te plannen. En nu heb ik ook voor het eerst de reliëfs aan de deur van de Domkerk gezien, die onder andere afbeelden hoe Sint Willibrord drinkwater aan dorstige mensen geeft. Ik was gefascineerd, aangezien ik gewend ben dat mijn protestantse vrienden uit Duitsland altijd de draak steken met de katholieke heiligenverering. Dit is hier dan toch iets heel anders.

Een dag na de processie kwam ik langs het Janskerkhof. De witte en gele bloemen waren verplaatst. Ze waren nu aan weerszijden van Anne Frank opgesteld. Wat een echte oecumene! Compliment aan de Nederlandse kerken!

Cora Dietl