Madoc. Jaargang 2005

[p. 243]

Oud handboek eindelijk geactualiseerd

titel

Kerkelijke organisatie in het middeleeuwse bisdom Utrecht

auteur

Jan Kuys

uitgever

Uitgeverij Valkhof Pers, Nijmegen 2004

omvang

293 pag.

isbn

90-5625-172-4

prijs

€25, -

In de zomer van 1989 kwamen drie jonge promovendi bij elkaar in een studentenappartement in Amsterdam om een contactgroep op te richten voor historici die, net als zij, geïnteresseerd waren in de institutionele en sociaal-economische aspecten van kerkelijke en religieuze instellingen in de Middeleeuwen. Er was op de Nederlandse universiteiten een generatiewisseling aan de gang en ‘klassieke’ instellingengeschiedenis leek het onderspit te gaan delven in de competitie met de opkomende cultuur- en mentaliteitsgeschiedenis van vooral vroege en late Middeleeuwen. De contactgroep Signum was geboren. Onze sombere verwachtingen van destijds werden gelogenstraft en in de jaren negentig bleken deze club en de daarbinnen levende belangstelling wel degelijk het tij mee te hebben. Zo is er sindsdien veel onderzoek verricht naar afzonderlijke kapittels en abdijen, werd aan de vu het Derde-Ordeproject uitgevoerd en lopen op dit moment verschillende promotieonderzoeken over memoria of liturgische dodengedachtenis. Kerkelijke instellingen staan dus weer als vanouds op de onderzoeksagenda, al is het natuurlijk niet meer de oude kerkgeschiedenis van een halve eeuw terug. In 1989 was het nog ondenkbaar dat er op korte termijn een naslagwerk zou verschijnen dat het verouderde handboek van W. Nolet en P.C. Boeren, Kerkelijke instellingen in de Middeleeuwen uit 1951 (waarvan in 1995 nog wel een herdruk verscheen) zou vervangen. Vijftien jaar later is het echter zover. Jan Kuys heeft, in het kader van het Nijmeegse interfacultaire onderzoeksproject Christelijk Cultureel Erfgoed, een handzaam en overzichtelijk handboek geschreven dat de huidige en komende generatie historici en onderzoekers uit aanpalende disciplines veel gemak zal bezorgen.

Op het eerste gezicht lijkt Kuys het naslagwerk van Nolet en Boeren tamelijk braaf gevolgd te hebben, met name in de beperking tot het bisdom Utrecht. Deze keuze is vanuit onderzoeksstrategisch oogpunt weliswaar te billijken, maar het blijft jammer dat we voor het zuiden van Nederland (grosso modo de provincies Noord-Brabant en Limburg), dat onder Luik viel, aangewezen blijven op hoofdstuk 2 van mijn dissertatie Laverend tussen Kerk en wereld. De pastoors in

[p. 244]

Noord-Brabant 1400-1570 (kort hernomen in het door Kuys in noot 11 op p. 27 genoemde artikel) en voor de Keulse, Osnabrückse, Münsterse delen van Oost-Nederland verwezen worden naar Duitse naslagboeken (p. 28). Het Doornikse stukje van Zeeuws-Vlaanderen laten we dan voor het gemak nog buiten beschouwing. Maar anderzijds zet Kuys een forse stap vooruit doordat hij zijn keuze voor alleen Utrecht expliciet maakt en hij steeds verwijst naar relevante literatuur over de niet-Utrechtse gebieden. ‘Nolet en Boeren’ handelde (steeds impliciet!) over de Utrechtse instellingen, waarbij de auteurs voortdurend suggereerden dat hun overzicht zonder meer getransponeerd kon worden naar andere delen van Nederland, quod non.

Maar op het tweede gezicht blijkt dat Kuys toch duidelijk eigen wegen is ingeslagen. Meer dan zijn voorgangers, die vertrokken vanuit een klassiek katholiek, hiërarchisch topdown-perspectief (pausbisschop-aartsdiaken-deken-pastoor), heeft hij oog voor het kleinschaliger niveau en het praktisch functioneren van kapittels, kloosters en parochiekerken. In de eerste acht hoofdstukken hanteert Kuys het eerder door Louise van Tongerloo en mij gevolgde omgekeerde schema, vertrekkend vanaf de basis: van de parochiekerk (hoofdstuk 1), via de bisschop (hoofdstuk 2-3) en diens medewerkers (hoofdstuk 4 over de wijbisschop en de vicaris-generaal; hoofdstuk 5 over de aartsdiaken; hoofdstuk 6 over officialaat en notariaat) naar de aartsbisschop (hoofdstuk 7) en de paus (hoofdstuk 8). Daarbij stond de auteur voor de niet geringe opgave de ruim 850 jaar tussen Willibrord (695) en de nieuwe bisdomindeling van 1559 te beschrijven. Eén kanttekening: aan het ambt van landdeken is opmerkelijk genoeg geen aparte paragraaf of hoofdstuk gewijd, zodat we voor een beeld van zijn positie en functioneren zijn aangewezen op bladeren via het zakenregister, wat een onbevredigend resultaat oplevert.

In hoofdstuk 9 staan dan de Utrechtse seculiere kapittels centraal, waarover we de laatste jaren zoveel meer te weten zijn gekomen en dat is te zien aan de omvang van dit hoofdstuk. Hoofdstuk 10 over de religieuze orden beperkt zich dan weer tot wel erg korte inleidingen met een beredeneerde bibliografie. De zeer welkome nadere uitwerking zou wellicht gestalte kunnen krijgen in de vorm van moderne monastica, zoals die door het Algemeen Rijksarchief in België worden vervaardigd. Het boek wordt besloten met handige lijsten van de Utrechtse bisschoppen, van seculiere kapittels, van stadia in de verlening van kanonikaat en prebende, en met een zakenregister. Hier (en elders in het boek) mis ik wel een verwijzing naar de bisschoppenlijst (tot 1198) van W.J. Alberts en S. Weinfurter, ‘Traiectum (Utrecht)’ in: S. Weinfurter en O. Engels, eds., Series episcoporum ecclesiae occidentalis ab initio usque ad annum MCXCVIII. Series V. Germania. Tomus I. Archiepiscopatus Coloniensis (Stuttgart 1982) 167205.

In een naslagwerk als dit is het onvermijdelijk dat er keuzes wor-

[p. 245]

den gemaakt en dat sommige onderwerpen (zoals de religieuze broederschappen) buiten boord vallen. Ook de invalshoeken van de liturgie en de memoria zijn bewust buiten beschouwing gelaten. Komende dissertaties, zoals die van Annemarie Speetjens over vicarieën en hospitalen en die van Vincent Robijn over memoriecultuur in enkele Oost-Nederlandse steden, zullen die aspecten ongetwijfeld nader in het licht zetten. In die zin fungeert dit boek als een status quaestionis. Ik kom daar zo nog op terug.

Jammer genoeg bevat het boek maar één kaart, van het bisdom Utrecht en zijn indeling in aartsdekenaten, maar is er geen kaart van de dekenaten en ook niet van de spreiding van kloosters en kapittels. Eén kaart zegt vaak meer dan pagina's tekst. Persoonlijk had ik ook liever één bibliografie gezien, die dan een eigenstandige waarde had gehad als heuristisch instrument voor iedereen die zich in kerkelijke instellingen wil verdiepen. Nu is er een algemene lijst, zijn er beredeneerde deelbibliografieën per hoofdstuk én staat er in de noten soms voluit geciteerde literatuur. Gezamenlijk geeft dat een volledig en up-to-date beeld van een florerende discipline, maar we moeten er dus wel wat voor bladeren. Daarbij komen ook onderzoekslacunes aan het licht: zo blijken er maar weinig recente Nederlandse publicaties te zijn over de bisschop en zijn medewerkers. Over de Utrechtse wijbisschoppen en vicarissen-generaal blijkt sinds 1952 zelfs helemaal niet meer te zijn gepubliceerd. Misschien is dit een gevolg van het feit dat de aandacht de laatste jaren vooral gericht is geweest op de kapittels, de kloosterorden en religieuze geschiedenis en minder op de diocesane organisatie. Ook het Utrechtse notariaat lijkt een weinig bestudeerd onderwerp, evenals de aanwezigheid van (kleine) kloosterorden als de augustijnen, zakbroeders en begarden.

Kuys heeft vooral een actueel overzicht willen maken van de huidige stand van kennis van de kerkelijke organisatie in het middeleeuwse bisdom Utrecht en daarin is hij helemaal geslaagd. Het is een nuttig naslagwerk geworden, ook al is het niet echt verrassend en zet Kuys ook geen lijnen uit naar nieuw onderzoek. Maar dat zullen de leden van Signum dan wel doen!

Arnoud-Jan Bijsterveld