Madoc. Jaargang 2005

Reizen met herinnering

titel

Op reis met Memoria

redactie

Peter De Wilde, Annelies van Gijsen, Jesse Mortelmans, Patricia Stoop

uitgever

Uitgeverij Verloren Hilversum 2004

omvang

173 pag., geïll.

isbn

90-6550-809-0

prijs

€17, -

In het jubeljaar 1300 stelde paus Bonifatius VIII gelovigen in de gelegenheid om een volledige aflaat te verdienen door een pelgrimstocht naar Rome te ondernemen. Eerder was een volledige aflaat alleen te verkrijgen door een pelgrimage naar Jeruzalem en het Heilige Land, maar nadat er in 1291 met de val van Akko aan de christelijke heerschappij in het Heilige Land een einde was gekomen, was het voor pelgrims zo goed als onmogelijk geworden de heilige plaatsen te bezoeken. In de dertiende eeuw was, met name in kloostergemeenschappen, reeds het idee ontstaan om de fysieke pelgrimstocht te vervangen door een spirituele bedevaart naar het Hemelse Jeruzalem. Door veel te bidden en te reflecteren op het lijden van Christus kon men alsnog een aflaat verdienen. De teksten die binnen de traditie van de spirituele pelgrimstochten ontstonden, hadden doorgaans een tweeledig doel; het onderrichten in (theologische) kennis en het aansporen tot verinnerlijking van het geloof. Om ervoor te zorgen dat de kennis beter zou beklijven bij het lezers- en toehoorderspubliek, maakten auteurs dikwijls gebruik van allegorieën en getalsymboliek. In de Latijnse teksttraditie wordt deze techniek de ars memorativa of memoria genoemd. De toepassing van deze techniek is met betrekking tot volkstalige teksten nog niet het onderwerp van nauwkeurige analyse geweest. Daarom startte in 2000 aan de Antwerpse Universiteit het project ‘Memoria in de Middeleeuwen’. In het kader van dit project werd eind 2001 een studiedag georganiseerd, waarvan de tot artikelen omgewerkte lezingen zijn gebundeld in Op reis met Memoria, aangevuld met enkele bijdragen die niet op de studiedag werden gepresenteerd.

De bundel telt acht redelijk beknopte bijdragen, die zich richten op een breed publiek, maar waarvan wel de nodige voorkennis wordt verwacht. Het project, en dus ook de bundel, besteedt veel aandacht aan allegorische reisverhalen. Drie bijdragen uit de bundel hebben

[p. 237]

de Pèlerinage de Vie humaine tot onderwerp. De Pèlerinage de Vie humaine is in 1331 geschreven door de cisterciënzermonnik Guillaume de Digulleville en beschrijft een allegorische pelgrimage naar het Hemelse Jeruzalem. Deze tekst vormt samen met twee andere allegorische reizen (Pèlerinage de l'Ame en Pèlerinage de Jésus-Christ) een trilogie die in de literatuurwetenschap enigszins is ondergewaardeerd, terwijl ze juist uitstekend materiaal bieden voor de studie naar reisallegorieën en het bestuderen van het veertiende-eeuwse geestesleven. Ook Peter de Wilde staat in het inleidende hoofdstuk stil bij de Pèlerinage de Vie humaine, gezien het belang van deze tekst voor het memoria-onderzoek. Hij geeft een beknopte samenvatting van de tekst en legt uit dat naast de systematische opbouw ook de visualisering in de vorm van allegorische personages (imagines agentes) de tekst bijzonder geschikt maakte voor memorisering.

Het visueel-mnemotechnische aspect wordt verder uitgewerkt in de bijdrage van Fabienne Pomel. Zij vergelijkt onder meer de allegorische uitbeelding van memoria in de twee versies van de Pèlerinage de Vie humaine die van Digulleville bekend zijn. Zij constateert dat zich in de tweede versie, die van 1355 dateert, een betekenisverschuiving voordoet: het allegorische personage memoria wordt uitgerust met de Slinger der Gedachte en vijf stenen die symbool staan voor vijf christelijke thema's, zoals het gedenken van het lijden van Christus, het gedenken van de (eeuwige) goddelijke glorie en het gedenken van het hellevuur. Door deze thema's als munitie aan memoria mee te geven wordt volgens Pomel de rol van het geheugen versterkt en verinnerlijkt. Haar bijdrage wordt afgesloten met enkele fragmenten uit de tweede versie van de Pèlerinage.

Ingrid Biesheuvel besteedt in haar bijdrage aandacht aan de Middelnederlandse vertaling van de Pèlerinage; De Pelgrimage vander menscheliker creaturen. Ze bespreekt de drie manuscripten die van deze tekst zijn overgeleverd, alsmede de receptie van de tekst onder neerlandici en de stand van het huidige onderzoek. Daarnaast stipt ze enkele onderzoeksmogelijkheden aan op letterkundig, taalkundig en cultuurhistorisch gebied. Op basis van de drie manuscripten constateert ze dat er niet één, maar twee vertalingen van de Pèlerinage zijn gemaakt.

In de literatuurwetenschappen wordt de Pèlerinage vaak beschouwd als een van de belangrijkste inspiratiebronnen voor een groep laat-middeleeuwse (toneel)spelen die bekend staan als moralités. Over die schatplichtigheid gaat de bijdrage van Annelies van Gijsen. Ze opent haar stuk met enkele algemene opmerkingen over de dramatisering van de Pèlerinage. Daarna bespreekt ze de Dendermondse toneeltekst het Spel van Sinnen van de Dolende Menschen ende de Gratie Gods, die in de literatuur wel omschreven wordt als een toneelbewerking van de Middelnederlandse Pelgrimage. Hoewel het toneelspel enige overeenkomst vertoont met de Pelgrimage, weerlegt Van Gijsen deze stelling overtuigend. Daarna besteedt Van Gijsen

[p. 238]

aandacht aan de mnemotechnische kant van het toneel. Ze maakt hierbij een onderscheid tussen ‘zichtbare beelden’ en ‘mentale beelden’, waarbij de ‘zichtbare beelden’, zoals personages in een toneelspel, reeds bestaande kennis naar boven moet brengen en ‘mentale beelden’, zoals ezelsbruggetjes die voor iedereen anders kunnen zijn, bedoeld zijn om kennis op te slaan.

De allegorieën die de bekende mystica Hadewijch (ca. 1200-1250) in haar teksten gebruikt, zijn volgens Frank Willaert niet enkel bedoeld om te onderwijzen, maar ook om haar lezeressen - reeds in de minne (mystieke liefde) ingewijde religieuze vrouwen - aan te sporen zich over te geven aan de minne. Hij bespreekt in zijn bijdrage enkele teksten van Hadewijch, die zich volgens hem uitstekend leenden om te memoriseren. Zo behandelt hij enkele teksten, waarin Hadewijch de negen kenmerken van een (levens)pelgrim beschrijft (opgenomen als bijlage) en de boomgaard der deugden. De beelden die Hadewijch oproept in haar minder toegankelijke teksten zijn volgens Willaert vooral bedoeld ter meditatie.

De Middelnederlandse bewerking van De tribus dietis van Robert de Sorbon (1201-1274) staat centraal in de bijdrage van Thom Mertens. In deze korte tekst wordt de driedaagse reis die de ziel nodig heeft om in de hemel te komen afgezet tegen de drie belangrijkste elementen van de biecht: berouw, belijdenis van de zonden en genoegdoening. De tekst blijkt nog enkele andere mnemotechnische aspecten te bezitten. Mertens bespreekt niet alleen de Middelnederlandse tekst, maar hij geeft eveneens een kritische teksteditie. De tekst maakt onderdeel uit van een verzamelhandschrift waarin ook een Middelnederlandse prozavertaling van de Pèlerinage is opgenomen.

Nine Miedema bestudeert in haar bijdrage de allegorie van de pelgrim zoals die in een aantal middeleeuwse handleidingen voor een spirituele bedevaart naar voren komt. Aan de orde komen onder meer de geschriften van Hadewijch, Johannes Geisler von Kaysersberg (1445-1510) (met teksteditie) en Felix Fabri (†1502). Ze constateert dat de invulling van de middeleeuwse allegorieën rond de pelgrim per auteur kon verschillen. Er is wat betreft pelgrimskenmerken volgens Miedema dan ook geen vastomlijnde catalogus van te memoriseren waarden. Ditzelfde geldt volgens haar voor de getalsymboliek.

De spirituele reis bij uitstek, Dantes Goddelijke Komedie, komt aan bod in de laatste bijdrage van Rob Brouwer. Hij staat kort stil bij enkele aanwijzingen in Dantes tekst waaruit blijkt dat ook hij gebruik heeft gemaakt van de ars memorativa. Daarnaast besteedt hij veel aandacht aan de manier waarop het geheugen en de herinnering in de drie delen van de Goddelijke Komedie verwoord worden. Brouwers vraag of zielen, duivels en engelen een geheugen hebben, is interessant, maar staat niet helemaal op een lijn met het thema van de bundel, zoals dat geformuleerd is aan het begin. Deze laatste bijdrage staat dan ook enigszins los van de rest.

[p. 239]

De nadruk ligt in de bundel op de memoria in het allegorische reisverhaal en de bijdragen zijn daarom vooral taal- en letterkundig van aard. Hoewel in het woord vooraf en in de inleiding memoria breed omschreven wordt als strategieën om teksten sneller in het geheugen van lezer of toehoorder ingang te laten vinden, of methoden om teksten snel eigen te kunnen maken, wordt er niet gekeken naar de eventuele aanwezigheid van mnemotechnische aspecten in minder literaire, volkstalige teksten, zoals bijvoorbeeld in didactische werken of kronieken. Mogelijk komen dit soort teksten in een volgende bundel nog aan de orde. Ook ontbreekt, zoals De Wilde in de inleiding zelf al aangeeft, een bijdrage over allegorische pelgrimsreizen vanuit kunsthistorisch perspectief. Het is duidelijk dat de bundel voornamelijk een eerste verkenning biedt van de onderzoeksmogelijkheden naar de memoria en de allegorische pelgrimstocht. Voor de niet ingewijde lezer biedt de bundel als eerste kennismaking met deze materie een aantal waardevolle aanknopingspunten, maar helaas geen algemeen overzicht. Duidelijk blijkt dat er door onderzoekers nog flink gereisd kan worden samen met memoria.

Rolf de Weijert