Madoc. Jaargang 2005

[p. 234]

Recensies

Bitter en zoet
De twee zijdes van de medaille van medische kennis en medische wereld tijdens de Middeleeuwen

titel

Bitterzoete balsem. Geneeskunde, chirurgie en farmacie in de late Middeleeuwen

auteur

Erwin Huizenga

uitgever

Uitgeverij Verloren, 2004

omvang

62 pag., geïll.

isbn

90-6550-835-x

prijs

€10, -

Voor al wie in onze contreien vertrouwd is met middeleeuwse geneeskunde is Erwin Huizenga zeker geen onbekende. Hij is de editeur van Het Weense arteshandschrift. Hs. Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, 2818. Diplomatische editie (Hilversum 2004) en kreeg voor zijn werk Tussen autoritett en empirie. De middelnederlandse chirurgieën in de veertiende en vijftiende eeuw en hun maatschappelijke context (Hilversum 2003) de ‘Prijs voor de geschiedenis van de geneeskunde, de farmacie en de dierengeneeskunde’ van de Koninklijke academie voor geneeskunde van België (1999-2002). Het hier gepresenteerde werk, dat werd uitgegeven ter gelegenheid van het 50-jarig jubileum van het farmaceutische bedrijf Merck, Sharp & Dohme en dat dient als begeleidende publicatie bij de uitgave van het Weense handschrift, is echter geschreven voor een ruimer publiek.

Het boek bestaat uit vier delen. In het eerste deel, ‘Balsem uit de sterren’, geeft de auteur meer uitleg over het middeleeuwse wereldbeeld. Dergelijke achtergrondinformatie is immers nodig voor een betere kennis van de middeleeuwse geneeskunde. In dit deel, dat beschouwd kan worden als een ingekorte versie van de inleiding uit Een wereld van kennis. Bloemlezing uit de Middelnederlandse artesliteratuur uit 2002 (cf. bespreking in Madoc 17:1, 2003, pag. 48-50), gaat de auteur dieper in op het allesoverheersende christelijke karakter van de middeleeuwse samenleving. Een tweede belangrijk element is het verband tussen astronomie en astrologie enerzijds en geneeskunde anderzijds. Het is in de humoraalpathologie dat de invloed van de planeten op het menselijk lichaam het best tot uiting komt.

Het tweede deel, ‘Balsem voor het zielenheil’, staat in de eerste plaats stil bij de uitvoerders van de geneeskunde in de Middeleeuwen. Hiervoor waren verschillende groepen verantwoordelijk, met elk een andere maatschappelijke positie en min of meer afgelijnde taken. Boven aan de ladder stonden de doctores, die vaak een lange, meestal universitaire opleiding genoten hadden. Ze hielden zich

[p. 235]

vooral bezig met de inwendige geneeskunde en de meer theoretische aspecten van het vak, zoals de dieetleer. Daarna kwamen de chirurgen, die vooral verantwoordelijk waren voor het verzorgen van verstuikingen, breuken en dergelijke. De talrijkste groep werd gevormd door de barbieren en barbier-chirurgen. Hun takenpakket bestond hoofdzakelijk uit de algemene lichaamsverzorging, waartoe ook tandheelkunde en ingrepen zoals aderlatingen behoorden. De apothekers vormden een aparte groep; zij kwamen waarschijnlijk voort uit de kruidenhandelaars. Door de eeuwen heen groeide hun vorming, en dus ook hun prestige. Op de laatste plaats stonden de (reizende) kwakzalvers. Omdat veel middeleeuwers enkel met deze categorie in contact kwamen, zeker op het platteland, hadden zij over het algemeen geen positief beeld van de medici.

Het derde deel, getiteld ‘Balsem voor het lichaam’, behandelt de drie elementen uit de ondertitel van dit werk, namelijk geneeskunde, farmacologie en chirurgie. In het stuk over de geneeskunde verwijst de auteur opnieuw naar de humoraalpathologie en zegt dat de behandeling van ziekten vooral bestond uit het verwijderen van negatieve, slechte humoren. Dit verklaart het belang van de uroscopie en het frequente beeld van de middeleeuwse arts die een urinefles bekijkt om te zien of en in welke mate de slechte humoren het lichaam verlaten hadden. Veel voorkomende kwalen tijdens de Middeleeuwen waren oogziekten zoals cataract of huidziekten zoals lepra. In bepaalde gevallen stonden de artsen echter machteloos, zoals tijdens de pestepidemieën die vanaf het midden van de veertiende eeuw de bevolking decimeerden. Wat de farmacologie betreft, staat de auteur stil bij het onderscheid tussen enkelvoudige en samengestelde medicijnen, de drie soorten medische ingrediënten (van plantaardige, dierlijke en minerale oorsprong), de toedieningswijze (intern of extern) en het belang van de graden- of intensiteitsleer. De chirurgie tot slot was een belangrijk hulpmiddel voor een betere kennis van de anatomie. Daar waar tot de veertiende eeuw vooral dierenlijken ontleed werden, bestaan er getuigenissen van het ontleden van mensenlichamen vanaf het begin van de veertiende eeuw. Toch werden de resultaten hiervan in het begin vooral gebruikt om de theorieën van de medische autoriteiten te bevestigen. Het duurt ongeveer tot de zestiende eeuw voordat men anatomische bevindingen, die afwijken van deze autoriteiten, echt openbaar durft te maken.

Het laatste, korte deel is getiteld ‘Balsem in boeken’. Hierin komt het taalgebruik aan bod (Latijn versus volkstalen), net zoals het bestaan van verzamelhandschriften, de praktijkgerichtheid van de bewaarde traktaten en het verschil tussen teksten in proza en op rijm. Zoals in het begin werd aangegeven, gaat het hier duidelijk om een vulgariserend boek: geen voetnoten, moderne parafrasen in plaats van letterlijke citaten uit Latijnse of Middelnederlandse bronnen. De lezer vindt achter in het boek wel een verwijzing naar de oorspronkelijke bronnen, net als een verantwoording voor de talrijke il-

[p. 236]

lustraties die, vaak in kleur, de tekst vergezellen, en een literatuurlijst, gerangschikt per onderwerp, voor diegenen die meer wensen te weten over een of meer behandelde onderwerpen. Samen met de vlotte schrijfstijl en de aangename presentatie zorgen deze elementen er voor dat dit werk een aanrader is voor al wie op zoek is naar een goede inleiding op de middeleeuwse geneeskunde.

An Smets