Madoc. Jaargang 2005

[p. 185]

Jamsessie in een middeleeuwse kathedraal

titel

Extempore II. A modern mass for the Feast of St Michael based on the medieval melody

uitvoering

L'homme armé, Orlando Consort en Perfect Houseplants, Harmonia mundi 62" 37'

HMU 907319

prijs

circa €22, -

‘Blijft dit doen om mij te gedenken.’ Aan deze oproep van Jezus, uitgesproken bij het laatste avondmaal (Lucas 22:19), danken wij een van de meest succesvolle genres uit de muziekgeschiedenis. Want zijn volgelingen gaven gehoor, en in de loop der eeuwen versteende dit gedenkmaal tot een ritueel, aangevuld met gezangen en bijbellezingen. En zie, de mis was geboren. Nog steeds is de mis de belangrijkste eredienst van de rooms-katholieke kerk.

De geschiedenis van de mis is onlosmakelijk verbonden met muziek. Eeuwenlang kreeg de misliturgie gestalte in de gezangen van talloze priesters, solisten en koren. Een gangbaar middeleeuws woord voor liturgie was dan ook ‘cantus.’ Deze ‘cantus’ kreeg vaste vorm door de inspanningen van Karel de Grote, want zijn bevel om de Romeinse liturgie in zijn gehele rijk te importeren leidde tot een grootscheepse codificatie van de liturgie en de gezangen. Nu werden voor het eerst de liturgische melodieën opgeschreven, en het gregoriaans dat hieruit voortkwam zou de grondtoon van de Westerse muziek worden.

Reeds in de tiende eeuw begon men de liturgie op te luisteren door delen van de mis meerstemmig te zingen. Hiermee begon een traditie die door de eeuwen heen allerlei goddelijke muziek heeft opgeleverd. In het begin was de meerstemmigheid altijd gebaseerd op een gregoriaanse melodie - zoals de beroemde Messe de Nostre Dame van Guillaume de Machaut (circa 1300-1377) - maar vanaf de vijftiende eeuw werden ook wereldlijke melodieën gebruikt. Vooral L'homme armé werd populair. Op allerlei inventieve manieren wisten componisten dit soldatenliedje uit te bouwen tot indrukwekkende polyfone weefsels. De miscompositie kwam in de zestiende eeuw tot een hoogtepunt in de werken van Josquin des Prez en Palestrina, maar ook in de eeuwen daarna bleef de mis een vruchtbaar muziekgenre. Men denke aan de Hohe Messe van de grote Bach of de missen van diepreligieuze componisten als Bruckner en Stravinsky.

Niet alleen de patronage van de kerk is verantwoordelijk voor het succes van de mis. Steeds weer voelden componisten zich tot de mis aangetrokken omdat de afwisseling van emoties dramatisch zeer effectief bleek. Van de roep om erbarmen tot hemelhoge lofzang, van diep berouw tot heilige huiver en geloofszekerheid - een emotioneel spectrum dat overvloedig gelegenheid geeft tot geïnspireerde muziek. Vanwege de romantische voorliefde voor dood en dramatiek maakte vooral de dodenmis carrière; de requiems van Mozart, Verdi en Fauré weten

[p. 186]

nog steeds vele luisteraars te ontroeren. Een en ander heeft ertoe bijgedragen dat de mis hoe langer hoe meer losgezongen raakte van de oorspronkelijke liturgische context. De bekende Missa Solemnis van Beethoven bijvoorbeeld gaat het raamwerk van de liturgie verre te buiten en is echt bedoeld voor een concertuitvoering.

Nu hebben het Orlando Consort en Perfect Houseplants een mis op CD gezet, getiteld Extempore II. Het Orlando Consort is een vocaal kwartet, bestaande uit een countertenor, twee tenoren en een bariton, en is gespecialiseerd in muziek uit de Middeleeuwen en de vroege Renaissance. Perfect Houseplants speelt moderne jazz en bestaat uit een rietblazer (saxofoon, klarinet), een pianist, een bassist en een percussionist. Volgens eigen zeggen is de verrassende combinatie van deze ensembles voortgekomen uit de erkenning dat middeleeuwse muziek en jazz veel gemeen hebben. Immers, in beide wordt de muzikale cultuur grotendeels mondeling overgedragen, en in beide speelt improvisatie een belangrijke rol. De ensembles volgen hiermee de lijn die is ingezet door de succesvoile CD Officium, waar de Deense jazzsaxofonist Jan Garbarek jazzy improvisaties ten beste gaf op de oude polyfonie die door het Hilliard Ensemble werd gezongen.

Extempore II is de tweede maal dat het Orlando Consort en Perfect Houseplants samenwerken. In het eerste project (Extempore) stond improvisatie centraal, in de stijl van voor de dertiende eeuw. Nu ligt de nadruk meer op compositie. Het uitgangspunt was een mis zoals deze in de vijftiende eeuw werd uitgevoerd, gebaseerd op de bekende middeleeuwse melodie L'homme armé. De ‘gewapende man’ is hier opgevat als St. Michael, de krijger-engel die bij het laatste oordeel de duivel en zijn gespuis definitief zal verslaan. Voorafgaand aan de opname onderzochten de musici de liturgie van de mis, luisterden naar elkaars muziek en ontwikkelden de verschillende stukken in repetities en uitvoeringen. Alle acht musici hebben composities bijgedragen voor de verschillende onderdelen, en het resultaat is een Latijnse mis voor St. Michael waarin gregoriaanse melodieën, gecomponeerde jazz en improvisatie gebaseerd op L'homme armé elkaar vrijelijk afwisselen.

De energieke opening van de CD zet meteen de toon: boven een swingende begeleiding zingt het Orlando Consort een moderne versie van L'homme armé, afgewisseld met jazzy improvisaties. Daarna volgt een uiterst gevarieerde muzikale belevenis. Allerlei stemmingen komen aan bod, omdat zowel de vaste teksten van het ordinarium (Kyrie, Gloria, etc.) als de wisselende teksten van het proprium (Introitus, recitatieven, etc.) zijn gebruikt. De propriumgezangen zijn vaak gebaseerd op de gregoriaanse melodieën voor de mis van St. Michael.

Alle mogelijke combinaties van de twee kwartetten komen voor. Sommige onderdelen zijn volledig vocaal, zoals het graduale Protectorate in de stijl van dertiende-eeuwse polyfonie. Andere delen zijn alleen instrumentaal, zoals de epistellezing waar de tekst is vervangen door meditatieve muziek. Maar in de meeste nummers werken de ensembles samen. Zo begeleidt een onderstroom van jazz de meeste recitatie-

[p. 187]

ven, terwijl in het Kyrie Mercy, Mercy en in de Communio Above the clouds vocale harmonieën en instrumentaal commentaar elkaar afwisselen. In het alleluia Archangel zingt het Orlando Consort de met etherische harmonieën omgeven gregoriaanse melodie, discreet begeleid door drums. De meest spectaculaire delen zijn die waarin de twee kwartetten elkaar proberen te overtreffen in vindingrijkheid, bijvoorbeeld het Credo of het Gloria. De CD eindigt echter in verstilling, slechts kort onderbroken door het hoketusduet van de wegzending Burgate. Al met al blijft de dramatische opbouw van de mis gehandhaafd, maar deze is met volstrekt nieuwe klanken gevuld.

Extempore II is muziek voor de nieuwsgierige en avontuurlijke luisteraar. Zijn klankwereld heeft weinig te maken met muziek uit de Middeleeuwen of de Renaissance. De stemmen zingen zelden consonante harmonieën en geven de voorkeur aan prikkelende dissonanten, terwijl de jazz al helemaal van een andere planeet komt. Daarmee zal deze CD voor de meeste mensen in eerste instantie moeilijk te benaderen zijn. Bovendien zal de combinatie van gregoriaans en jazz voor sommigen ongepast zijn (‘jongleren met de scherven van de cultuur’), vooral binnen een eerbiedwaardige vorm als de mis. Maar anderen zullen deze creatieve combinatie juist toejuichen en zich verheugen in het feit dat de technieken en vormen uit de middeleeuwse muziek moderne musici blijven inspireren. Zo is het een sport om te ontdekken op welke manier de melodie van L'homme armé nu weer is verwerkt. Mede door de kristalheldere geluidskwaliteit zal bij herhaalde en aandachtige beluistering de waardering en het plezier groeien. Hoe dan ook, uiteindelijk moet ieder voor zichzelf bepalen of de combinatie geslaagd is.

Douwe-Evert Dijkstra