Madoc. Jaargang 2005

[p. 178]

Mystieke minne in leespreken

titel

De Limburgse sermoenen (ca. 1300).

De oudste preken in het Nederlands.

redactie

Wybren Scheepsma

uitgever

Bert Bakker

Amsterdam 2005

omvang

430 pag., geïll.

isbn

90-351-2726-9

prijs

€29,95

Op donderdag 24 maart jongstleden werd tijdens een feestelijk symposium in Leiden Wybren Scheepsma's studie van de Limburgse sermoenen gepresenteerd, het resultaat van zijn postdoc aanstelling aan de Universiteit Leiden. De preken die algemeen bekend staan als de Limburgse sermoenen, zijn samen overgeleverd in een handschrift uit de Koninklijke Bibliotheek van Den Haag (70 E 5), dat als handschrift H aangeduid wordt. De aanleiding tot het onderzoek was de recente herdatering van het Haagse handschrift. In de literatuurgeschiedenis is het steeds in de veertiende eeuw gesitueerd, maar in 1987 kwam J.P. Gumbert tot de conclusie dat het in de laatste decennia van de dertiende eeuw is gemaakt en rond 1300 thuishoort. Het belang van het handschrift is daarmee sterk toegenomen, want uit de dertiende eeuw is verder nauwelijks Middelnederlands proza overgeleverd. In het boek, dat bestaat uit vier hoofdstukken, vier bijlagen, een bibliografie en twee registers, staan de preken centraal en met deze tekstgerichte opzet is het boek een van de weinige in de NLCM-reeks waarin tekstanalyse de basis vormt voor een studie van de context.

In het eerste hoofdstuk wordt ter inleiding een aantal tamelijk los van elkaar staande onderwerpen besproken. Eerst wordt een overzicht gegeven van het onderzoek naar de Limburgse sermoenen en handschrift H vanaf de negentiende eeuw. Dit gedeelte eindigt met de visie van Gumbert, die ervoor gezorgd heeft dat ‘er nu eindelijk duidelijkheid over de hoge ouderdom van handschrift H, en dus ook van zijn geestelijke inhoud’ bestaat. Taalkundig onderzoek heeft intussen duidelijk gemaakt dat de kopiist van het handschrift ‘in de overgangszone van het Brabants naar het Maaslands gezocht moet worden’ (p. 28). Na een excurs over de middeleeuwse preek (de onderdelen ervan, de Hooglied-preken van Bernardus, volkstalige vertalingen van Latijnse preken en oorspronkelijke volkstalige preken), bespreekt de auteur de relatie tussen de Limburgse sermoenen en de Sankt Georgener Predigten, een verzameling preken waarvan men aanneemt dat zij midden dertiende eeuw in het Zwarte Woud is ontstaan, en waarvan er vijfendertig in de Limburgse sermoenen zijn opgenomen. De Sankt Georgener Predigten maken deel uit van een vrij kleine groep teksten en handschriften, die, hoewel niet exclusief, met de cisterciénzer orde in verband gebracht kunnen worden. Tenslotte geeft Scheepsma een overzicht van de volkstalige geestelijke literatuur in de

[p. 179]

Zuidelijke Nederlanden in de dertiende eeuw, waarvan handschrift H een tamelijk atypisch onderdeel vormt, omdat de sermoenen in dit handschrift in proza gesteld zijn en voor een mannelijk publiek bedoeld zijn.

De achtenveertig Limburgse sermoenen passeren in het tweede hoofdstuk de revue. Sommige preken worden groepsgewijs besproken, zoals de sermoenen die teruggaan op de Sankt Georgener Predigten en de zeven passiepreken, waarvan niet duidelijk is of zij oorspronkelijk Middelnederlands zijn of uit het Duits vertaald werden. Andere preken worden afzonderlijk besproken, zoals Dbuec van den palmboeme en de Seven maniren van minnen, toegeschreven aan Beatrijs van Nazareth. In handschrift H worden de preken voorafgegaan door een register, waarin een inhoudelijke typering van elke preek en een indicatie van de lengte wordt gegeven. Scheepsma karakteriseert dit register, dat uniek is in de overlevering van de preken, als ‘een hoogst innovatieve poging om een groot, in dit geval volkstalig tekstcorpus beter toegankelijk te maken’ (p. 188). Door de toevoegingen en de kenmerken van de bewerking te analyseren, probeert Scheepsma de visie van de bewerker/vertaler te achterhalen om zo diens geestelijk profiel te kunnen schetsen. Deze onbekende profileert zich als compilator en bewerker en leverde zijn belangrijkste bijdrage ‘op het gebied van verzamelen, vertalen en bewerken’ (p. 180). In de religieuze gemeenschap waarvoor hij werkte, waren mystieke ervaringen geen uitzondering en ‘moet de beleving van de mystieke minne de spil van het geestelijk leven hebben gevormd’ (p. 181). Handschrift H lijkt primair als voorleesboek bedoeld te zijn. De Sankt Georgener Predigten waren zeker voor kloosterzusters bedoeld en voor de oorspronkelijke Limburgse sermoenen geldt zeer waarschijnlijk hetzelfde. Zij waren in ieder geval bedoeld voor ‘een gemeenschap met hoge religieuze ambities’ (p. 181). Naar welk mannelijk publiek handschrift H verwijst is niet bekend; het zou kunnen gaan om begarden of leden van de derde orde.

Om ‘het beeld van de samensteller en de eerste lezerskring’ beter in het vizier te krijgen (p. 185) is het derde hoofdstuk gewijd aan vorm- en functieaspecten van het prekencorpus. Aan de hand van de preek over de geestelijke wijnkelder laat Scheepsma zien hoe een sermoen gestructureerd is. Waarom wilde de samensteller zijn teksten, bedoeld om voorgelezen te worden, als preek presenteren? De preek bood hem niet alleen de mogelijkheid om lastige materie op een levendige manier te presenteren, door de preekvorm werd ook de gewijde sfeer opgeroepen, waarin de prediker groot gezag had. Daaruit concludeert Scheepsma: ‘de auteurs van de Limburgse sermoenen moeten priesters geweest zijn’ (p. 202). Het belangrijkste stijlmiddel van de prekenverzameling is de allegorie. Deze wordt gebruikt om de verheven materie aanschouwelijk te maken, soms zelfs om de ontmoeting met God te beschrijven. Het Hooglied is de belangrijkste bron van de allegorie. Een fundamenteel punt snijdt Scheepsma aan, als hij zich vervolgens afvraagt hoe de tekst gefunctioneerd heeft in de praktijk van het geestelijk leven bij de meditatie. De numerieke reeksen die bijvoorbeeld veelvuldig in de preken gebruikt worden, maken het makkelijk de stof in het geheugen op te slaan en de beelden helpen de lezer om de abstracte inhoud op te roe-

[p. 180]

pen. De tekstgebruikers wilden via hun meditatie komen tot contemplatie, het aanschouwen van God. Tenslotte komt nog het gebruik van proza aan de orde, terwijl in de dertiende eeuw het rijm de gebruikelijke vorm was bij voorlezing aan een ongeletterd publiek en proza een geschoold publiek van clerici veronderstelt. De Limburgse sermoenen onttrekken zich aan deze normale regels, wellicht omdat het publiek dicht stond bij de geestelijkheid die Latijns proza gewend was.

De moeilijke zoektocht naar het primaire publiek en de samensteller van het prekencorpus wordt ook in het slothoofdstuk voortgezet. Voor de veertiende-eeuwse overlevering van de preken blijkt Brabant het belangrijkste centrum. Dit roept de vraag op of de ontstaansregio niet eerder daar dan in Limburg gezocht moet worden. Scheepsma acht de verwantschap tussen de brieven van de Brabantse mystica Hadewijch en de Limburgse sermoenen veel minder sterk dan wetenschappers voor hem; naar zijn mening hebben beiden hooguit uit dezelfde bronnen geput. Dit hangt samen met zijn mening dat Hadewijch in een latere tijd geplaatst moet worden en zijn voorstel haar, ‘een beetje provocerend misschien’, te identificeren met Heilwich Bloemarts (p. 253). De samensteller van de Limburgse sermoenen is gefascineerd door de mystieke ervaring en in de preken klinkt zijn verweer tegen kritiek op dergelijke ervaringen, maar de preken lijken niet afkomstig uit ‘een half-heretisch, eventueel met de Vrije Geest verwant milieu’ (p. 273). Op de valreep komt de relatie met de Oudfranse geestelijke letterkunde ter sprake. Verschillende sermoenen vertonen verwantschap met de rijke dertiende-eeuwse prekenliteratuur, maar de Franse invloed blijkt gering. Geen van de twee sermoenen die een Oudfranse tegenhanger hebben, is direct uit het Frans vertaald. Tot slot volgt een evaluatie van de verschillende bronnen en invloeden, waarvan de Middelhoogduitse zeker het belangrijkst zijn geweest. Door de sterk internationale oriëntatie van de samensteller van de Limburgse sermoenen kon deze verzameling ontstaan.

In zijn boek probeert Scheepsma een totaalbeeld van de preken te schetsen en daartoe combineert hij codicologische en paleografische kennis met letterkundige analyse en kennis van de geschiedenis van de spiritualiteit. Dit vormt een solide basis voor zijn studie. Doordat de preken afkomstig zijn uit verschillende spirituele achtergronden, moesten veel paden bewandeld worden. In de vier grote hoofdstukken is deze informatie soms wat versnipperd gepresenteerd en mist men een grote doorgaande lijn. Dat doet niet af aan het feit dat er gedegen werk is geleverd en er beslist vooruitgang is geboekt. Ondanks zijn serieuze pogingen is het de auteur helaas niet gelukt om een duidelijk beeld te krijgen van het eerste publiek, noch van de samensteller van het corpus: de mannelijke lezers van het handschrift zijn misschien begarden of leden van de derde orde geweest en de samensteller wil hij ‘liefst in een contemplatieve (kloosterorde), zoals die van de cisterciënzers’ (p. 304) plaatsen. Meer dan dergelijke voorzichtige uitspraken staan de beschikbare gegevens niet toe. Wel heeft de zoektocht de contouren van publiek en samensteller scherper gesteld en dat is winst.

José van Aelst