Madoc. Jaargang 2005

[p. 153]

Marije Pots
De Ronde Tafel
Guinevere's rol in de legende

De Ronde Tafel is een geliefd onderdeel van de Arthurlegende. Van zowel het meubelstuk als de gedachte erachter werd gretig gebruik gemaakt door schrijvers. De tafel is onlosmakelijk verbonden met koning Arthur en zijn ridders. Koningin Guinevere heeft hierbij altijd een bijrol gespeeld, al doet een claim op het eigenaarschap van het meubelstuk in de proza Lancelot deze zekerheid wankelen. Onderzoek naar de geschiedenis van de Ronde Tafel lijkt daarom de juiste manier om meer inzicht te krijgen in de precieze rol van de koningin.

In de veertiende-eeuwse proza Lancelot weet koning Arthur niet wat hij ziet.¹ Hij denkt waarschijnlijk dubbel te zien wanneer de integriteit van zijn wederhelft Guinevere aan de kaak wordt gesteld door de komst van een dubbelgangster. Deze vrouw, als twee druppels water gelijk aan de koningin, heeft niet alleen dezelfde naam, maar beweert zelfs dat zij de echte Guinevere is, terwijl de andere dame een bedriegster zou zijn. Uiteindelijk blijkt de dubbelgangster zelf de booswicht te zijn, en wordt de oorspronkelijke koningin in ere hersteld. De bezoekster die het huishouden op zijn kop probeerde te zetten, bracht echter wel wat feminisme met zich mee. Ze zette de koning en zijn ridders op hun nummer door te beweren dat zij het recht had haar bruidsschat mee terug te nemen, aangezien Arthur was getrouwd met de verkeerde Guinevere. Die bruidsschat was de Ronde Tafel en de ridders die daarbij horen. Even bestond de mogelijkheid dat de tafel voortaan zou toebehoren aan een vrouw, dat een vrouw leiding zou geven aan een groep ridders, en dat ze zich bij hen aan de Ronde Tafel kon voegen, net als koning Arthur.

Deze geëmancipeerd aandoende episode roept een aantal vragen op: wat is eigenlijk de rol van de echte Guinevere in de legende van de Ronde Tafel? Heeft zij in de literaire geschiedenis van koning Arthur ooit mogen aanschuiven aan dit meubelstuk? Een beknopte geschiedenis van de tafelronde kan wat meer duidelijkheid scheppen.

1 Ik heb gebruik gemaakt van twee edities van Lancelot do Lac, namelijk: A. Micha (red. en vert.), Lancelot: Roman en prose du XIIIe siècle (Parijs 1978) en C. Corley (red. en vert.), Lancelot of the Lake (Oxford 1989). Ook heb ik dankbaar gebruik gemaakt van E. Kennedys persoonlijke aanwijzingen en ideeën, alsmede van haar boek Lancelot and the Grail. A Study of the Prose Lancelot (Oxford 1986), 8.

De Ronde Tafel: In den beginne

De eerste overgeleverde verwijzing naar de Ronde Tafel is te vinden in Wace's Roman de Brut (midden twaalfde eeuw). Het meubelstuk werd oorspronkelijk gebruikt als eettafel. Volgens deze versie van de legende had koning Arthur de tafel laten maken voor zijn ridders, die het

[p. 154]

tijdens een diner niet eens konden worden over hun zitplaatsen. Aan de nieuwe tafel zit niemand aan de kop of in het midden. Iedereen is zo gelijk aan elkaar.² Naarmate zowel het verhaal van Wace als de legende van de Ronde Tafel vordert, wordt de tafel een andere betekenis toegeschreven. De term ‘ridders van de Ronde Tafel’ wordt gebruikt om een broederschap aan te duiden. Zo verschuift de functie van eettafel naar vergadertafel. In het oorspronkelijke verhaal van Wace speelt koningin Guinevere geen rol aan de eettafel en in het genootschap. Ze eet gescheiden van de ridders, vermeldt Wace:

Custume soleit estre a Troie
E Bretun encore la teneient,
Quant ensemble feste faiseient
Li hume od les humes manjoent,
Que nule feme n'i menoent;
Les dames manjoent aillurs,
N'i aveit ke lur servitors.³

Het was ooit gebruikelijk in Troje,
En de Britten volgen deze gewoonte nog steeds,
Om, wanneer ze samenkomen tijdens een feestdag,
De mannen bij de mannen te laten eten,
Zonder een enkele dame daarbij te laten zijn,
Terwijl de dames elders hun maaltijd nuttigen,
Met als enige mannelijke aanwezigen de bedienden.

De mannen en vrouwen eten op feestdagen niet alleen aan aparte tafels, ze eten zelfs in aparte ruimtes. Zowel koning Arthur als koningin Guinevere heeft een eigen paleis ter beschikking om daar met hun gevolg te eten. De tekst van Wace spreekt van een ‘palais’ voor beide echtelieden.⁴ Deze Trojaanse gewoonte is overgenomen van Geoffrey of Monmouth, die zo'n twintig jaar eerder de Historia Regum Britanniae schreef.⁵

Na Wace volgen vele schrijvers met hun eigen visie op de Ronde Tafel. Een van de eersten is Layamon, die de legende uitbreidt in zijn Roman de Brut (dertiende eeuw). Hij besteedt wat meer ruimte aan het ontstaan van de tafel, maar dit verschilt verder niet wezenlijk van Wace. Nadat tijdens een diner een gevecht ontstaan is doordat de ridders ruzie maken over hun zitplaatsen, wordt een nieuwe tafel gebouwd, waaraan iedereen gelijk is.⁶ Alleen mannen mogen aan de tafel aanschuiven, aangezien die gebouwd is om ruziënde ridders tevreden te houden. De komst van het meubelstuk introduceert een verschil in de zitplaats van de koningin bij maaltijden. Aan het begin van Layamons verhaal zitten in elk geval de koning en koningin nog naast elkaar. Na de bouw van de Ronde Tafel heeft Layamon het over de Trojaanse gewoonte, waarbij de mannen en de vrouwen gescheiden van elkaar eten:

þe king mid his folke to his mete uerde;
mid mucle his duȝeðe drem wes on hirede.
þa quene an oðder halue hire hereberwe isohte.⁷

De koning ging tezamen met zijn mannen aan tafel,
Onder zijn gevolg werd er veel plezier gemaakt.
De koningin zat met haar dames aan de andere kant (van de zaal).

2 J. Weiss (red. en vert.), Wace's Roman de Brut. A History of the British (Exeter 1999) v. 9747-9760.

3 Weiss (noot 2), v. 10452-10458.

4 Weiss (noot 2), v. 10441-10444.

5 L. Thorpe (vert.), Geoffrey of Monmouth, The History of the Kings of Britain (Harmondsworth 1966) 229.

6 W.R.J. Barron en S.C. Weinberg (red. en vert.), Laȝamon's Arthur (Harlow 1989). In v. 11360 staat dat Guinevere naast Arthur zit. De ruzie tussen de ridders wordt beschreven in v. 11422-11438.

7 Barron en Weinberg (noot 6), v. 12252-12255.

[p. 155]

Afb. 1 Koningin Guinevere kijkt toe terwijl koning Arthur en zijn ridders eten. Detail van een houtsnede uit de Lancelot en prose, gedrukt door J. Dupré, 1488 (Oxford, Bodleian Library, Auct. 2, Q4.5, opp. A.1r). Uit: M. Biddle, King Arthur's Round Table. An archeological investigation (Woodbridge 2000) 19.

Deze scheiding is niet alleen kenmerkend voor de twaalfde- en dertiende-eeuwse literatuur. Dit was ook nog het geval in het eind van de vijftiende eeuw. Zo is op een houtsnede van Duprés druk van de Lancelot en prose (1488) een maaltijdscène te zien waar de koning en zijn ridders aan een ronde tafel zitten, terwijl Guinevere toekijkt vanaf een balkon aan de zijkant van de eetzaal (afb.1). Uit het vorige blijkt dus dat er in de ontstaansperiode van de legende geen mogelijkheid is voor de koningin om zich met de mannen aan de Ronde Tafel te scharen. Het meubelstuk is geïntroduceerd voor de ridders. Voordien zat de koningin daarentegen wel meestal bij haar echtgenoot aan tafel. Samen met de introductie van de Ronde Tafel is dus waarschijnlijk ook het gescheiden eten geïntroduceerd.

De Ronde Tafel: Erfenis of bruidsschat?

Het ontstaan van de Ronde Tafel als ‘democratische’ eettafel werd in later eeuwen vrijwel geheel vervangen door een andere traditie. Een van de eerste verhalen waarin de oorsprong van het meubelstuk verschilt van de oorspronkelijke versie is Lestoire de Merlin uit de Vulgaatcyclus (begin dertiende eeuw). Een van de grootste verschillen met de legende van de Ronde Tafel van Wace en Layamon is de persoon die op advies van Merlijn opdracht geeft tot de vervaardiging van het meubelstuk. In Lestoire de Merlin is het koning Uther Pendragon, de vader van Arthur, die opdracht geeft tot het maken van de tafel en er ook al ridders aan laat zitten. De tafel wordt gebouwd als blijk van zijn devotie voor God. De Ronde Tafel zal dan een drie-eenheid vormen met de tafel van het Laatste Avondmaal en de Graaltafel van Jozef van Arimathea, in navolging van de drie-eenheid van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest.⁸ De tafel wordt pas volledig in gebruik genomen tijdens het bewind van koning Arthur. In de tussentijd zijn de ridders met hun Ronde Tafel naar een naburig land vertrokken. De Ronde Tafel is dan in het rijk van koning Leodegan te vinden. Koning Arthur moet eerst Leodegans vertrouwen en vervolgens de hand van zijn dochter Guinevere zien te winnen.⁹ In dit verhaal is de Ronde Tafel als bruidsschat verkregen. Deze

8 R.T. Pickens (vert.), ‘The Story of Merlin’ in: N.J. Lacy (red.), Lancelot-Grail: the Old French Arthurian Vulgate and Post-Vulgate in Translation. Volume I (New York 1992) 196-197.

9 Pickens (noot 8). Met name 218 en 196-197.

[p. 156]

versie van het verhaal wordt zowel in de Vulgaatcyclus als in andere teksten gebruikt. In zijn Morte Darthur (1470), bijvoorbeeld, volgt Thomas Malory voornamelijk de Vulgaatcyclus waar het gaat om de Ronde Tafel. Na het huwelijk met Guinevere krijgt koning Arthur het object van haar vader als huwelijksgeschenk aangeboden.¹⁰

In geen van de verhalen met deze versie van de legende is koningin Guinevere aan de Ronde Tafel te vinden, zelfs al speelt deze keer de gelijkheid tussen de ridders niet mee in de bouw ervan. De koningin speelt echter wel een grotere rol dan voorheen. Een huwelijk met Guinevere was voor Arthur de perfecte manier om zowel het object als de ridders van het broederschap onder zijn hoede te krijgen. Zonder haar waren er in koning Arthurs rijk dan geen ridders van de Ronde Tafel geweest. Dit lijkt een van de beweegredenen te zijn van de valse Guinevere om in de proza Lancelot haar zogenaamde eigendom op te eisen.

10 J. Gowen (red.), Sir Thomas Malory, Le Morte D'Arthur. Volume I (Harmondsworth 1969) 93.

De Ronde Tafel: Niet voor de koning en koningin

Tot dusver is gebleken dat de koningin niet aan de Ronde Tafel te vinden is, alhoewel haar rol in het verhaal wel groter is geworden. Guinevere is echter niet de enige persoon aan het hof die niet aan de tafel aan mag schuiven. Uit het werk van Sir Thomas Malory wordt duidelijk dat ook niet alle ridders een plaats krijgen aan de beroemde tafel. Malory maakt gebruik van een combinatie van de Ronde Tafel en andere tafelopstellingen. In de Morte

Afb. 2 Koning Arthur, zijn vrouw en een aantal ridders kijken vanaf de ‘dais’ naar de groene ridder. Sir Gawain and the Green Knight (Londen, BL, MS Cotton Nero A.X, fol. 90v, rond 1400). Uit: B.K. Davison, Tintagel Castle (z. pl, z.j.) 36.

[p. 157]

Afb. 3 Koningin Guinevere en haar dames met koning Arthur en zijn ridders aan de Ronde Tafel. Illustratie uit een veertiende-eeuwse kopie van de Wigalois van Wirnt von Gravenberg. (Leiden, Universiteitsbibliotheek, ms. Ltk. 537, fol. Iv.) Uit: M. Meuwese, King Arthur in the Netherlands (Amsterdam 2005) 31.

Darthur wordt dit duidelijk wanneer er, terwijl de koning en zijn ridders op het punt staan aan een feestmaaltijd te beginnen, plotseling een hert de zaal binnenkomt, nagejaagd door een aantal honden. Malory beschrijft dat het hert om de Ronde Tafel heen rent, en daarbij gooit het dier een ridder die aan een van de zijtafels zit omver.¹¹ Dit laat duidelijk zien dat niet iedereen een plek heeft aan de Ronde Tafel. Dit gegeven is ook te vinden in andere verhalen, op steeds verschillende manieren.

Een van de schrijvers die gebruik maakt van een combinatie van tafelplaatsingen is Chrétien de Troyes. Deze twaalfde-eeuwse schrijver gebruikt de tafel niet als bestaand object, maar refereert enkel aan de broederschap van ridders. Hij spreekt over de ridders van de Ronde Tafel in Erec et Enide en Perceval, maar meldt ook dat de koning en koningin eten aan de ‘dais’, een tafel op een podium.¹² Beate Schmolke-Hasselmann denkt echter dat het meubelstuk wel gebruikt wordt in Chrétiens werk, hoewel het niet expliciet vermeld

11 Gowen (noot 10), 114.

12 Voor Chrétien de Troyes' Arthurromans zie: N. Bryant (vert.), Perceval: The Story of the Grail (Brewer 1982) en W.W. Comfort (vert.), Arthurian Romances (London 1975).

[p. 158]

wordt. Ze is van mening dat Chrétiens koning en koningin aan een andere tafel zitten dan hun ridders, aangezien het tegen de natuur van de vorst in zou gaan als hij als een gelijke bij de mannen aan zou schuiven.¹³ Daarnaast zal een koning nooit hetzelfde zijn als zijn mannen, dus zou er alsnog een hiërarchie ontstaan aan de Ronde Tafel, wat uiteraard botst met de ontstaansreden ervan. Er wordt in Chrétiens werk dan ook gebruik gemaakt van een combinatie van de traditionele tafelindeling en de Ronde Tafel. Dit is ook te vinden in Wace's Roman de Brut, waar de koning zelf plaatsneemt aan de ‘dais’. In dit geval zit de koningin nog wel in een aparte zaal, in tegenstelling tot de situatie in latere werken.¹⁴ De combinatie van de Ronde Tafel en andere tafels is ook gebruikt in het Middelnederlandse verhaal De roman van Walewein en Keie (1250)¹⁵ en Bérouls Tristan (1191). In de laatstgenoemde tekst komt Tristan naar het hof van de koning en vraagt hij aan iemand waar hij Arthur kan vinden:

‘Sire,’ fait il, ‘il sit au dois.
Ja verroiz la Table Reonde,
Qui tornoie conme le monde;
Sa mesnie sit environ.’¹⁶

‘Heer,’ zegt de man, ‘hij zit op het podium.
U zult ook de Ronde Tafel zien,
Die draait als de wereld zelf;
Zijn gevolg zit er omheen.’

Het combineren van verscheidene tafelindelingen heeft ervoor gezorgd dat, naarmate de eeuwen verstrijken, het steeds duidelijker wordt uit de verhalen wie waar zat in de eetzaal, en waar de Ronde Tafel zijn plek had. Koning Arthur en zijn vrouw worden vaak aan de ‘dais’ geplaatst, waar ze kunnen uitkijken over de ridders. In dit geval zit Guinevere als gelijke naast de koning op de beste plek in de zaal.

13 B. Schmolke-Hasselmann, ‘The Round Table: Ideal, Fiction, Reality’, in: R. Barber (red.), Arthurian Literature II (Cambridge 1982) 55.

14 Weiss (noot 2), v. 10459-10462.

15 L. Jongen (vert.), ‘Roman van Walewein en Keie’ in: L Jongen (red. en vert.), Walewein, de neef van koning Arthur (Amsterdam 1992) 7.

16 S. Gregory (red.), The Romance of Tristran by Beroul (Amsterdam 1992) v. 3379-82.

Guinevere versus de Ronde Tafel

Tot zover laat deze korte geschiedenis van de Ronde Tafel zien dat het voorwerp ontstaan is uit de behoefte aan een tafel die alle ridders van koning Arthur een gelijkwaardige plaats kan bieden. Naarmate de tijd vordert worden er steeds meer details rondom het meubelstuk duidelijk. Het blijkt dat de koning zelf aan een andere tafel zit, al dan niet met de koningin er naast. De rol van Guinevere in de Arthurromans is echter wel aan verandering onderhevig geweest. Hoe meer de toeschouwer van haar te zien krijgt, des te meer ze in de buurt van de Ronde Tafel te vinden is.

In de veertiende-eeuwse Arthurroman Sir Gawain and the Green Knight is deze theorie wel erg ver doorgevoerd. De rol van Guinevere is hier zo groot, dat het object zelfs plaats heeft moeten ruimen voor haar. In het verhaal zijn alle ridders van de Ronde Tafel samengekomen om in het bijzijn van vele dames te genieten van een heerlijk maal. Bij de verdeling van de zitplaatsen in de eetzaal is de eerste persoon die door de dichter aan de ‘dais’ wordt geplaatst Guinevere. De koning zit, zoals later duidelijk wordt, bij haar aan tafel. Op een van de afbeeldingen uit het manuscript van Sir Gawain and the Green Knight is de ‘dais’ duidelijk zichtbaar (afb. 2). De ridders van de Ronde Tafel zitten aan zijtafels.¹⁷ De enige verwijzingen naar de Ronde Tafel behandelen het voorwerp als een broederschap. Zo vertelt de dichter bijvoorbeeld dat koning Arthur met kerst in Camelot bijeen is gekomen

17 W.R.J. Barron (red. en vert.), Sir Gawain and the Green Knight (Manchester 1974) v. 115.

[p. 159]

Afb. 4 De Ronde Tafel van Winchester. Aan de ronde tafel ervoor zit koningin Elizabeth II temidden van haar gasten (1979). Uit: M. Biddle, King Arthur's Round Table. An archeological investigation (Woodbridge 2000) 508.

With mony luflych lorde, ledez of Þe best,
Rekenly of e Rounde Table alle Þo rich breÞer.¹⁸

Met vele knappe edelen, de beste ridders,
De algehele nobele broederschap van de Ronde Tafel.

Het is goed mogelijk dat de Ronde Tafel niet aanwezig is in Sir Gawain and the Green Knight, omdat Guinevere te belangrijk is voor de afloop van het verhaal om haar aan een aparte tafel of zelfs in een aparte zaal neer te zetten. Zowel de dichter als de personages gaan er van uit dat de koningin in de buurt van de koning en zijn ridders zit tijdens de maaltijden. Morgan le Fay heeft een groene ridder naar Camelot gestuurd om de koning en zijn ridders van hun verstand te beroven, en tegelijkertijd de koningin de stuipen op het lijf te jagen. Dit houdt in dat Morgan verwacht dat Arthur en Guinevere zich aan dezelfde tafel bevinden, aangezien de groene ridder zich moeilijk tot twee tafels of zelfs tot twee zalen tegelijkertijd kan richten.¹⁹ De Gawain-dichter lijkt alle informatie over de Ronde Tafel uit de vroegere verhalen naast zich te hebben neergelegd door de koningin zo'n prominente rol te geven in de eetzaal.

18 Barron (noot 17), v. 38-39. Zie ook v. 2515-2516.

19 Barron (noot 17), r. 2456-2462.

[p. 160]

Tot slot

Hoe pretentieus en feministisch de claim van de valse Guinevere op het eigendomsrecht van de Ronde Tafel ook is, veruit de meeste verhalen die in dit artikel de revue gepasseerd zijn, laten het meubelstuk enkel toebehoren aan mannen. L.T. McClain wijst er dan ook niet voor niets op dat de literatuur over koning Arthur vooral de nadruk legt op de mannen in de maatschappij.²⁰ In Thomas Malory's Morte Darthur laat koning Arthur zijn ridders van de Ronde Tafel een eed afleggen, waarin ze onder anderen moeten beloven om vrouwen altijd hulp te bieden, zelfs al zullen ze er hun eigen leven voor moeten geven.²¹ De vrouwen zijn het ideaal waarvoor de ridders van de Ronde Tafel zich inzetten, maar ze maken geen deel uit van het genootschap, en datzelfde geldt voor de koningin. Hoewel Guinevere wel een steeds grotere rol speelt in de legende, heeft ze zelfs nooit een stoel veroverd aan de tafel. Er zijn wel een aantal illustraties bekend waarop ze aan de Ronde Tafel is geplaatst, waarvan afbeelding 3 de meest markante is. Deze illustratie uit een veertiende-eeuwse kopie van Wirnt von Gravenbergs Wigalois (1210) toont het meubelstuk, waaraan zowel Guinevere en haar dames als koning Arthur en zijn ridders zitten. Hoe veelbelovend dit ook lijkt, de tekst geeft een totaal tegenovergesteld beeld. De koningin blijkt een eigen paleis te hebben, net als de koning, die daar gebruik maakt van de Ronde Tafel. Beiden eten in hun eigen paleizen.²² De illustrator heeft alle elementen samengebracht in één afbeelding: de koningin, de koning, de ridders, de bedienden en de beroemde tafel. In dit artikel gaat het mij echter om de informatie in de middeleeuwse teksten.

Uit deze beknopte geschiedenis van de Ronde Tafel is wel gebleken dat Guinevere een steeds prominentere positie inneemt, soms zelfs met als gevolg dat het meubelstuk steeds meer naar de achtergrond treedt, zoals bijvoorbeeld in de verhalen waar er ook gesproken wordt over de broederschap en in Sir Gawain and the Green Knight, waar de Ronde Tafel als object zelfs geheel ontbreekt.

De prominentere positie van koninginnen in het algemeen neemt op afbeelding 4 wel heel feministische proporties aan. Hierop hangt de Ronde Tafel die het verleden aan ons heeft nagelaten aan de muur. De tafel zelf is dertiende eeuws, maar de beschildering is uit de zestiende eeuw. Zij bevat de namen van ridders en toont ook een plaats voor koning Arthur in de gedaante van de jonge koning Henry VIII. De foto geeft deze masculiene tafel een feministisch trekje doordat koningin Elizabeth II er aan een andere ronde tafel voor zit.

20 L.T. McClain, ‘Gender Anxiety in Arthurian romance’, Extrapolation 38.3 (1997) 193-99.

21 Gowen (noot 10), 114.

22 J.W. Thomas (vert.), Wirnt von Grafenberg, Wigalois: The Knight of Fortune's Wheel (Lincoln 1977) 105 en 111.