Madoc. Jaargang 2005

[p. 108]

Op schrift stellen
Over handschriften met Middelnederlandse artesteksten

titel

Artes in context.

Opstellen over het handschriftelijke milieu van Middelnederlandse artesteksten

redactie

Orlanda S.H. Lie en Joris Reynaert

(Artes 3)

uitgever

Verloren

Hilversum 2004

omvang

167 pag., geïll.

isbn

90-6550-804-x

€16, -

Op 15 december 2002 organiseerden WEMAL (Werkgroep Middelnederlandse Artesliteratuur) en de vakgroep Nederlandse Literatuur van de Universiteit Gent een studiedag die het belang van de studie van artesteksten in hun handschriftelijke context benadrukte.¹ De zeven bijdragen die in deze publicatie opgenomen zijn, werden eerst op deze studiedag voorgesteld.

De eerste bijdrage, van W. van Anrooij, behandelt manuscripten die artesliteratuur combineren met historiografie (p. 13-24). Net als de meeste andere auteurs vertrekt hij van het Repertorium van R. Jansen-Sieben (1989), waarbij de eerste selectie van twintig handschriften nadien gereduceerd wordt tot negen. De inhoud van deze negen handschriften wordt kort besproken en uit dit vergelijkend onderzoek blijkt dat de redenen voor deze vrij zeldzame combinatie van artesliteratuur en historiografie zeer divers zijn. Tot slot wijst de auteur nog op het grote verschil tussen de handschriften en latere gedrukte werken, waar deze combinatie vaker voorkomt, bv. in almanakken.

Daarna bestudeert N. Klunder de Middelnederlandse Lucidarius-teksten (p. 25-40). Er bestaan vier verschillende versies van deze teksten, waarvan er drie in één of meer handschriften bewaard worden; de vierde versie die enkel in boekvorm bekend is, wordt verder buiten beschouwing gelaten. De eerste groep, de Dietse Lucidarius, is bewaard in vier handschriften. Het gaat om een vrije bewerking op rijm van het Elucidarium van Honorius van Autun (geschreven rond 1100). Dit werk is theologisch georiënteerd, hoewel de vertaling een lekenpubliek beoogt. Van deze Latijnse tekst bestaat er daarnaast ook nog een prozavertaling, die eerder op specialisten is gericht. De derde groep bestaat uit twee handschriften die een prozavertaling bevatten van de Duitse Lucidarius, die theologie met de artes combineert, wat meteen het begin van de titel van deze bijdrage verklaart, namelijk ‘op het breukvlak van geestelijke en artesliteratuur’.

Vervolgens behandelt O. Lie een andere tak van de artesliteratuur, namelijk de fysiognomie. De auteur vermeldt vijftien handschriften met Middelnederlandse fysiognomieteksten, veertien daarvan worden opgedeeld in vier grote groepen, naargelang de traditie waartoe ze behoren (het vijftiende handschrift bevat enkel een korte passage in verband met de besproken materie). Deze verschillende tradities

1 Artesliteratuur heeft betrekking op de vrije kunsten (artes liberales), bepaalde beroepen (artes mecanicae) en magie (artes magicae).

[p. 109]

kunnen ook gelinkt worden aan het beoogde publiek: de Secretum- en Ypocras-tradities zijn bedoeld voor professionelen, de fysiognomie die deel uitmaakt van de Tafel van den kersten ghelove van Dirc van Delft situeert zich eerder in een theologisch-moralistisch kader en de berijmde tekst uit het handschrift van Gent (UB, 444) is geschreven voor een ruim publiek. In een bijlage geeft de auteur tot slot de korte inhoud van de veertien besproken handschriften.

Na de fysiognomie komt in een bijdrage van L. Veltman de astronomie aan bod (p. 59-78). Astronomie en astrologie worden vaak aan geneeskunde gelinkt en de auteur vertrekt dan ook van de hypothese dat de acht verzamelhandschriften met Middelnederlandse astronomieteksten vooral voorkomen in combinatie met geneeskundige teksten. Dit blijkt echter slechts gedeeltelijk waar te zijn (vier van de acht manuscripten). In de overige handschriften zijn de onderwerpen van de andere teksten zeer verschillend, gaande van religie over alchemie naar zeevaart. Deze diversiteit aan combinaties toont meteen aan dat astronomie een zeer divers publiek aansprak.

In het volgende opstel bespreekt J. Reynaert 21 handschriften die teksten bevatten over ‘goede’ en (vooral) ‘kwade dagen’ (p. 79-98). Het gaat vooral over lekenhandschriften (20 van de 21), die meestal voorkomen in handschriften met geneeskundige teksten en in mindere mate met astrologische teksten. Combinatie met teksten die niet tot de artesliteratuur behoren, komen pas voor vanaf 1445. Er is dus een verschuiving merkbaar van een ‘artespubliek’ naar een breder publiek. In een bijlage geeft de auteur een korte beschrijving van de besproken handschriften.

Met een studie van de Jonghe Lanfranc-traditie door E. Huizenga keren we terug naar de geneeskunde (p. 99-148). Er bestaan minstens tien handschriften van deze tekst, die in verzamelhandschriften vooral met andere chirurgische en geneeskundige teksten voorkomt. De auteur gaat ook dieper in op de structuur en de bronnen van de Jonghe Lanfranc en staat stil bij de vele ingrepen die de tekst tijdens het kopiëren heeft ondergaan. Een uitgebreide bijlage behandelt de structuur van de tien besproken handschriften.

De laatste tekst benadert het onderwerp vanuit een andere invalshoek (p. 149-167). J. Reynaert bestudeert de dertig handschriften met Middelnederlandse artesteksten die in de Universiteitsbibliotheek van Gent bewaard worden en merkt dat het om een zeer heterogene groep gaat. Toch zijn er enkel gemeenschappelijke kenmerken: zo betreft het meestal handschriften op papier, waarvan de teksten op één kolom geschreven zijn in een cursief schrift en voorzien zijn van tabellen en schema's.

Astronomie, chirurgie, fysiognomie,... artesliteratuur is heel divers. Maar één ding hebben alle bijdragen gemeen: voor een goede kennis van deze teksten is het onontbeerlijk dat we deze teksten niet geïsoleerd bestuderen, maar samen met de andere teksten die in hetzelfde handschrift voorkomen. Hierdoor sluit dit boek aan bij de

[p. 110]

hedendaagse onderzoekstendens die het belang benadrukt van het originele bronmateriaal en de samenstelling daarvan. Wanneer men de hier besproken teksten enkel zou bestuderen aan de hand van moderne edities, in de mate dat die bestaan natuurlijk, verliest men belangrijke informatie over hoe deze teksten vroeger werden overgeleverd. Het is dan ook de verdienste van dit boek dat het deze onderzoeksproblematiek op de voorgrond plaatst en daardoor levert het een belangrijke bijdrage aan een betere kennis over de receptie van deze artesteksten.

An Smets