Madoc. Jaargang 2005

[p. 90]

Column

Zomer

In de vorige column hebben we kennisgemaakt met een Arabisch geschrift uit de tiende eeuw, getiteld Sirr-al-Asrar, dat in de twaalfde eeuw in het Latijn is vertaald als Secretum Secretorum en dat Jacob van Maerlant op zijn beurt heeft verwerkt in zijn Middelnederlandse Heimelijkheid der Heimelijkheden. Onder heel veel andere onderwerpen wordt hierin ook een gezondheidsleer behandeld, die is ingedeeld naar de seizoenen, een zogenaamd seizoensregimen. Er waren ook regimina per maand, maar die vormen een ander genre met andere herkomst, waarop we nu niet zullen ingaan. Wat de seizoenen betreft, was vorige keer de lente aan de orde en is nu de zomer aan de beurt.

De basis voor deze gezondheidsleer per seizoen was het Griekse systeem van de sappen en hoedanigheden, waarbij de mens een mikrokosmos vormde in het middelpunt van de makrokosmos, die werd geregeerd door enige viertallen: vier elementen (lucht, vuur, aarde en water), vier hoedanigheden (nat en droog, warm en koud) en vier lichaamssappen (bloed, gele gal, zwarte gal en slijm). Hoewel Galenus uit Pergamon (tweede eeuw na Christus) de meeste nadruk legde op de hoedanigheden en streefde naar een zuiver evenwicht daarvan binnen het gezonde lichaam, gingen middeleeuwse artsen gewoonlijk uit van een systeem waarbij telkens twee hoedanigheden en één sap domineerden. Bovendien werd deze constellatie beïnvloed door de seizoenen en door de leeftijdsfasen van de mens. Zo onderscheidden zij vier temperamenten met dominerende sappen en vier daarmee corresponderende levensperioden en seizoenen: het sanguinische temperament, warm en nat, met lucht als element en bloed als sap, overheersend in de jeugd en de lente; het cholerische temperament, warm en droog, met vuur en gele gal, in de adolescentie en de zomer; het melancholische temperament, droog en koud, met aarde en zwarte gal, in de middelbare leeftijd en de herfst; en het flegmatische temperament, koud en nat, met water als element en slijm als overheersend sap, in de ouderdom en de winter.

Het temperament van de lente, dus warm en nat met bloed als dominerend sap, gold op zichzelf als ‘gemiddeld’, dat wil zeggen het beste wat men kon wensen. Galenus had al de lof gezongen van de middelmaat en opgemerkt dat het voedsel dat men in de lente nuttigde bij voorkeur diezelfde hoedanigheden moest hebben. In de

[p. 91]

andere seizoenen daarentegen was het volgens hem wijs om met zijn voedsel een tegenwicht te vormen tegen de schadelijke hoedanigheden van het dan overheersende sap. De zomer was heet en droog, zodat men dan behoefte had aan koel en vochtig eten. Deze opvattingen vonden hun neerslag in het Arabische geschrift uit de tiende eeuw en ook bij Jacob van Maerlant. Laten we zien wat hij daarvan maakte in zijn Heimelijkheid der Heimelijkheden, vs. 1115-1129:

Die zomer es heet ende droghe,
Ende dan betaemt wel, dat elc poghe
Te scuwene, so waer hi gheet,
Wat so droghe es ende heet.
Scuwe overdranc ende overate,
Ete dan te sire bate,
Wat so coud es ende nat,
Want het es ghetidich dat:
Alse calf vlees met aysine,
Cauwoerden, coude crudekine,
Vette kiekine, cout van naturen.
Mac pulment in somigher uren
Van gherstinen mele, ete saken
Ende frute van suerre smaken,
Sulke alse sijn pume ghernaten.

De zomer is heet en droog
en dan past het dat iedereen poogt
te vermijden, waar hij ook gaat,
alles wat droog en heet is.
Vermijd teveel drinken en teveel eten,
Eet wat goed voor u is
datgene wat koud en nat is,
want dat is gezond:
bijvoorbeeld kalfsvlees met azijn,
komkommers, koude kruidjes,
vette kuikens, koud van natuur.
Maak pap op sommige tijden
van gerstemeel, eet dingen
en vruchten met een zure smaak,
zoals granaatappelen.

Het is interessant dat hij begint met te waarschuwen tegen een overmaat aan drank en voedsel, want hoewel wij zouden denken dat overmaat op zichzelf niet heet en droog is, wijkt het toch af van het ideaal van het juiste gemiddelde. Overdaad schaadt, nog altijd. Het gemiddelde temperament van de lente leidt tot een gezond dieet, terwijl de extreme kanten van de zomer moeten worden getemperd door gematigdheid.

[p. 92]

Verder geeft hij als voorbeelden van koude en natte spijzen kalfsvlees met azijn, koude kruiden, komkommers, vette kippen, pap van gerstenmeel en zuur fruit zoals granaatappelen. Hier moet meteen op een mogelijk misverstand worden gewezen wat betreft die gerstepap, die ons toch niet als typisch koud en nat aandoet. In een artsenijboek uit de veertiende eeuw dat in de Utrechtse universiteitsbibliotheek wordt bewaard, staat bijna dezelfde passage in het Latijn, maar daar hoort het gerstemeel niet bij pap die door mensen moet worden gegeten, maar bij de vette kippen die met gerstemeel zijn vetgemest; iets wat ons veel logischer lijkt. Aan de andere kant is bij Galenus een uiteenzetting over gerstesoep te vinden, waarvan de verkoelende en vochtig makende hoedanigheden worden geroemd.

De granaatappelen die tenslotte worden aangeraden zijn in de dertiende eeuw niet of nauwelijks in de Nederlanden verkrijgbaar geweest. Jacob van Maerlant heeft hier vermoedelijk letterlijk zijn bron geciteerd, een geschrift uit Klein-Azië in een Latijnse vertaling uit Spanje. Galenus verkondigt dat de granaatappel nauwelijks voedzaam is, maar wel medicinaal mag worden gebruikt en dan speciaal in combinatie met gerstemeel ter versterking van de ingewanden en tegen maagpijn.

In mijn volgende column zal ik ingaan op de herfst en op het voedsel dat in dat seizoen gezond werd geacht.

Johanna Maria van Winter