Madoc. Jaargang 2005

[p. 85]

W.P. Gerritsen
De wereld volgens een zestiende-eeuwse arts
Joos Balbian en de alchemie

In 1989 promoveerde Annelies van Gijsen in Utrecht op een dissertatie, getiteld Liefde, kosmos en verbeelding. In dit boek bestudeerde zij het mens- en wereldbeeld in De spiegel der minnen van Colijn van Rijssele, het meesterwerk van de Nederlandse toneelschrijfkunst van omstreeks 1500. Onder de vele vernieuwende aspecten van haar boek was de grote aandacht voor de astrologische dimensie van de plot, in samenhang met de karaktertekening van de personages. In 2004 publiceerde Annelies van Gijsen opnieuw een boek waarin een ‘duistere’ wetenschap, een wetenschap waarover evenveel misverstanden bestaan als over de astrologie, in een helder licht wordt geplaatst.

Alchemie

Waarom zou iemand zich interesseren voor de geschiedenis van de alchemie? De visioenen van de middeleeuwse goudmakers zijn toch stuk voor stuk hersenschimmen gebleken? De Steen der Wijzen, met behulp waarvan nederige metalen als lood of tin in zilver of goud veranderd zouden kunnen worden, is nooit gevonden, het levenselixir dat de mens onsterfelijkheid zou bezorgen, evenmin. Beoordeeld naar de verhoopte, maar uitgebleven, resultaten is de geschiedenis van de alchemie te beschouwen als een doodlopende zijweg van de wetenschap - een van de vele. Maar wie zo denkt, heeft een wel zeer rechtlijnige, positivistische voorstelling van de geschiedenis. Tot ver in de vroegmoderne tijd vormen alchemie en dat wat later chemie is gaan heten één onscheidbaar geheel. Voor grote geesten als Newton en Boerhaave gold de alchemie nog als een serieuze benadering van de vraag naar de samenstelling van de materie. Pas met Lavoisier, in de tweede helft van de achttiende eeuw, heeft de chemie zich als empirische wetenschap definitief losgemaakt van de alchemie, al zou zij zich nog lang blijven bedienen van allerlei in de alchemie ontwikkelde methoden en praktijken. Op

[p. 86]

Afb. 1 Een alchemist in zijn laboratorium, knielend voor een altaar met het opschrift ‘Gelukkig is hij die de aanwijzingen van de Heer opvolgt’. Houtsnede, ontworpen door Heinrich Khunrath, 1604.

den duur heeft de alchemie zich buiten het domein van de erkende natuurwetenschap nog slechts als een esoterische pseudo-wetenschap weten te handhaven.

Hermes

De wortels van de alchemie reiken ver in de tijd terug. Al in de vierde eeuw voor de christelijke jaartelling kende China vormen van alchemie. Aan het begin van de westerse traditie staat het zogenaamde Corpus Hermeticum, een verzameling geschriften die in de Hellenistische wereld werden toegeschreven aan Hermes Trismegistos. Onder deze naam werd de Griekse god Hermes geïdentificeerd met de Egyptische god Thot, aan wie de stervelingen niet alleen het schrift, maar ook de kennis van een hogere werkelijkheid te danken zouden hebben. De oudste kern van deze geheimzinnige geschriften dateert uit de eerste eeuw van onze jaartelling. De taal ervan is bijzonder duister - vandaar onze term ‘hermetisch’ als kwalificatie van een moeilijk te interpreteren tekst. Een hiermee verwante betekenis is ontleend aan het werk van de alchemisten, die de luchtdichte afsluiting van een vat ‘hermetisch’ plachten te noemen. De god Hermes heette in de Latijnstalige wereld Mercurius. Naar hem is mercurius genoemd, het metaal kwikzilver, dat in de alchemie een bijzondere rol speelt. Als planeet beheerst Mercurius de astrologische dimensie van de alchemie.

Voor de ontwikkeling van de alchemie in de westerse Middeleeuwen is de Arabische alchemie uit de achtste en negende eeuw van beslissende betekenis geweest. Arabische geleerden ontleenden hun kennis aan Griekse geschriften die zij vertaalden en van commentaar voorzagen. De term al-kimiya waarmee zij de alchemie aanduidden, is ontleend aan het Grieks chymeia (‘chemie’). Een van de centrale figuren was de achtste-eeuwse alchemist Gabir ibn Hayyan. In het Latijn vertaalde werken uit zijn school werden in het Westen bekend onder de naam Geber.

[p. 87]

Balbian

De naam van Joos Balbian heeft in de annalen van de alchemie maar een bescheiden plaats. Hij leefde van 1543 tot 1616, heeft geen ontdekkingen op zijn naam gebracht, geen theorie gelanceerd, geen school gevormd. Hij was in de beste zin van dit woord een liefhebber. Zijn Latijnse grafschrift in de Goudse Sint-Janskerk noemt hem een philochymus, wat vertaald kan worden als ‘een vriend van de alchemie’. Gedurende een groot deel van zijn leven heeft hij allerlei alchemistische literatuur - bijna tweehonderd tractaten, gedichten en recepten - verzameld en gekopieerd in een omvangrijk handschrift, dat zich thans in de British Library bevindt. Een klein deel van deze teksten heeft hij in 1599 in Leiden laten drukken.

Joos Balbians loopbaan als arts en alchemist doet in de verte denken aan die van Zénon, de held van Marguerite Yourcenars grote roman L'Oeuvre au noir. De Balbians waren afkomstig uit Piëmont, als emigranten in de Nederlanden hielden zij zich bezig met de geldhandel. Joos' vader exploiteerde een bank van lening in Aalst. Hij was vermogend genoeg om twee van zijn zonen in het buitenland te laten studeren. Joos studeerde rechten en medicijnen, achtereenvolgens in Heidelberg en in Orléans, universiteiten die in deze periode als protestants golden. Hij promoveerde in de medicijnen. Na zijn huwelijk met een Gentse bankiersdochter, evenals hij van Italiaanse afkomst, vestigde hij zich in Gent. Toen in 1577 de Calvinisten de macht in de stad hadden overgenomen, diende Joos het opstandige bewind als kapitein van een compagnie infanteristen. In 1584 dwong Farnese de stad tot overgave; Joos werd gevangen gezet, maar kon zich met een aanzienlijk losgeld vrijkopen. Hij week uit naar het Noorden, woonde aanvankelijk in Delft, waar hij begon met het samenstellen van zijn handschrift, en verhuisde enige jaren later naar Gouda. Daar praktiseerde hij als arts, ondertussen zijn alchemistische tekstenverzameling voortdurend uitbreidend. In 1615 - hij was toen al over de zeventig - benoemde het stadsbestuur hem tot stadsmedicus. Hij overleed een jaar later.

Afb. 2 Het epitaaf in de Goudse Sint-Jan, dat het stadsbestuur in 1621 heeft laten aanbrengen. De tekst luidt: ‘Acht de dagen elk afzonderlijk als aparte levens. Van Joos Balbian, Vlaming uit Aalst, chemieliefhebber, en van zijn erven. Hij gisteren, ik vandaag, gij morgen. Gestorven in 1616’.
Uit: H. van Dolder-de Wit, De St.-Janskerk te Gouda. Mensen en monumenten in een oude stadskerk (Gouda 1993) 70.

[p. 88]

Afb. 3 Alchemistische voorstelling uit handschrift British Library Sloane 1255, f. 154r. Uit: A. van Gijsen, Joos Balbian en de steen der wijzen. De alchemistische nalatenschap van een zestiende-eeuwse arts (Leuven 2004) 77.

Balbians levensloop bewijst dat de alchemie een niet-omstreden plaats kon innemen in de wereldbeschouwing van een zestiende-eeuwse arts van protestantse huize. Dit wordt duidelijk uit het pas verschenen boek dat de Antwerpse mediëviste Annelies van Gijsen, een kenner van de astrologische en alchemistische dimensies van de laatmiddeleeuwse cultuur, aan Balbian en zijn werk heeft gewijd. Haar boek bevat een korte biografie van Joos Balbian, een heldere inleiding tot de alchemie van zijn tijd, en een bloemlezing met uitvoerige toelichtingen uit de door hem bijeengebrachte alchemistische geschriften.

Tegen de tijd

Van Gijsens bloemlezing biedt een uitgelezen kans om rond te kunnen kijken in de denkwereld van een zestiende-eeuwse geleerde. Joos Balbian blijkt een bijzondere belangstelling te hebben gehad voor de zogenaamde Steen der Wijzen, de stof met behulp waarvan de verandering of transmutatie van lagere in edele metalen tot stand gebracht zou kunnen worden. De aanname die hierachter schuilgaat, is dat alle metalen in de aardbodem aan een uiterst langzaam verlopend proces van verandering of groei onderhevig zijn. Alle evolueren zij in de richting van de volmaaktheid die door het metaal goud wordt belichaamd. De ontdekking van de Steen der Wijzen zou (om een in de alchemie gebruikelijke verloskundige metafoor te gebruiken) de alchemist in staat stellen een eeuwen durende zwangerschap in een kunstmatig vervroegde geboorte te doen eindigen. In wezen zou dit neerkomen op een ingreep in het normale verloop van de

[p. 89]

tijd. Hetzelfde kan worden gezegd van dat andere, op levende wezens gerichte doel van het alchemistische bedrijf: het vinden van een levenselixir, een drank die veroudering zou kunnen tegengaan, die alle ziekten zou kunnen genezen en die in laatste instantie zelfs de dood zou kunnen voorkomen. Ook hierbij gaat het in wezen om een bevrijding van de tyrannie van de tijd.

De door Annelies van Gijsen uitgegeven en deskundig toegelichte teksten uit Balbians schriftelijke nalatenschap geven een beeld van de ‘state of the art’ van de alchemie aan het eind van de zestiende eeuw. Van ongeduld of frustratie wegens het uitblijven van de verhoopte resultaten is daarbij niets te merken, van kritiek op de alchemie of haar pretenties evenmin. Integendeel: Balbian beschouwde de alchemie als een geschenk van God aan de mensheid. Dit geschenk stelde de mens in staat om wat in de natuur aanwezig is met behulp van de kunst (dat wil hier zeggen: de alchemie) tot perfectie te brengen. Een voorbeeld dat ter toelichting wordt aangehaald, is de vervaardiging van glas. De natuur brengt hout voort; hout kan worden verbrand tot as; as bestaat grotendeels uit soda. Glas ontstaat door soda in een verhouding van 2:1 met kwartszand te vermengen en tot het smeltingspunt te verhitten. In de visie van de alchemisten was het glas in het hout verborgen.

Lijfspreuk

Op verscheidene plaatsen in zijn handschrift citeert Balbian een Latijnse spreuk die men als zijn alchemistisch credo kan beschouwen: Ab uno omnia ad unum (woordelijk vertaald: ‘Alles uit één naar één’). Deze spreuk drukt een oeroude grondgedachte van de alchemie kernachtig uit: alle dingen komen voort uit één vormeloze oerstof, door de wil van de Ene, de Schepper, op wie al het geschapene zich richt en tot wie uiteindelijk alles zal terugkeren. Dezelfde spreuk, in christelijke zin toegepast op het leven van de individuele mens, was eertijds te lezen op Balbians grafsteen in de Goudse Sint-Jan.

Besluit

1989, het jaar waarin Annelies van Gijsen haar proefschrift verdedigde, was ook het jaar waarin Ria Jansen-Sieben haar Repertorium van de Middelnederlandse artes-literatuur publiceerde. In de vijftien jaar tussen 1989 en 2005 is de studie van de Middelnederlandse artes-literatuur uitgegroeid tot een vruchtbaar specialisme dat met enthousiasme wordt beoefend en dat ons inzicht in de materiële en intellectuele cultuur van onze middeleeuwse voorouders aanzienlijk heeft verdiept. Onder de fraaie resultaten die dit heeft opgeleverd kan Annelies van Gijsens boek over Joost Balbian en zijn alchemistische handschriften met ere worden genoemd.

Annelies van Gijsen, Joos Balbian en de steen der wijzen. De alchemistische nalatenschap van een zestiende-eeuwse artse, Antwerpse studies over Nederlandse literatuurgeschiedenis 9 (Leuven, Peeters 2004) 258 blz., geïll., isbn: 90-429-1444-0, €40, -