Madoc. Jaargang 2005

[p. 18]

Reportage

Antheun Janse
De Middeleeuwen in Archeon

Op een mistige zaterdagmorgen reed ik met mijn gezin naar Alphen aan den Rijn voor een voor mij ongewone opdracht: bezoek het themapark Archeon en beschrijf de reacties van jezelf, als mediëvist, en die van je kinderen, als vertegenwoordigers van ‘het grote publiek’. De redactie was vooral geïnteresseerd in de vraag of er sprake zou zijn van verschillen in reactie: wetenschappelijke scepsis tegenover kinderlijk enthousiasme? Of was het juist andersom? Is Archeon boeiender voor mediëvisten dan voor een met pretparken verwende jeugd?

Dat de geschiedenis het goed doet bij een groot publiek, blijkt niet alleen uit de verkoopcijfers van boeken over het verleden, bezoekersaantallen van archieven en musea, maar ook uit de populariteit van wat ‘levende geschiedenis’ genoemd wordt: in een poging het vaak verre verleden tot ‘leven’ te wekken, hullen mensen zich in historische kledij en spelen bekende gebeurtenissen uit het verleden na. Waarom mensen voor deze laatste vorm kiezen, weet ik niet. Is het nieuwsgierigheid naar ‘hoe het echt geweest is’? Of is er nostalgie in het spel, een verlangen naar de eenvoud van de primitieve maatschappij, een leven dicht bij de natuur zonder luxeproblemen? Bij veel mannelijke deelnemers gaat het misschien ook wel om een jongensachtig ‘soldaatje spelen’. Opvallend vaak worden door ‘levende geschiedenis’-groepen immers militaire gebeurtenissen nagespeeld.

De levende geschiedenis in Archeon wordt gedragen door een aantal ‘archeotolken’ in historische kledij die de Prehistorie, de Romeinse Tijd en de Middeleeuwen vertolken. Onder hen zijn ook militairen, maar van een iets ander type dan wat we in de doorsnee reenactment-groep tegenkomen. Deels gaat het om studenten geschiedenis en archeologie, mensen dus die ook blijk geven van wetenschappelijke belangstelling voor het verleden. Dat maakte hen bij mij een stuk minder ‘verdacht’. Over het algemeen ben ik nogal kritisch ingesteld ten opzichte van pogingen het verleden letterlijk tot ‘leven’ te wekken. De werkelijkheid laat zich niet volledig reconstrueren, zeker niet als zij eeuwen van ons verwijderd is. Blijkbaar zijn meer mediëvisten die mening toegedaan, want een kleine steekproef in mijn kennissenkring leerde mij dat de niet-mediëvisten relatief vaker Archeon hadden bezocht. Het zal wel iets te maken hebben met wetenschappelijke scepsis. In een reconstructie moeten zoveel details worden ingevuld waarover onvoldoende kennis bestaat, dat de wetenschapper dit al gauw onverantwoord vindt. Hij ziet liefst voetnoten bij elk detail.

[p. 19]

Het helpt natuurlijk wel als de reconstructie gebeurt door mensen met verstand van zaken, die weten wat ze kunnen weten, maar niet gaan fantaseren over wat ze niet weten.

Deskundigen

Wat dat betreft is het in Archeon goed toeven. We besloten de prehistorie maar even over te slaan en belandden direct in een middeleeuws dorp, waar huizen staan uit de twaalfde, dertiende en veertiende eeuw. De rondleiding zou beginnen in de twaalfde eeuw, in het huis van de visser. Het was nog stil op straat, en ook in de huizen was weinig leven. De archeotolken waren blijkbaar - vanwege de mist? - wat later vandaag. Alleen een muzikant met een draailier trok de aandacht van een aantal bezoekers. Hij bleek een kenner. Hij legde de werking van het instrument uit en vertelde ook iets over de gespeelde muziek. Het ging volgens hem om Spaanse muziek uit de twaalfde eeuw. Dat leek me heel aannemelijk, maar omdat ik zelf geen kenner ben, onthield ik me nog even van een oordeel. De kinderen vonden het allemaal wel best, maar het moest niet te lang duren, want zo spannend was die muziek niet. Later zagen we dezelfde man terug als Romein met een trompet en bij het riddertoernooi met een fluit. Muzikaal was hij zonder twijfel.

Het huis van de visser was vervolgens snel gevonden. Het dorp bestaat immers maar uit twee straatjes met een twintigtal huizen. De rondleiding kon beginnen. Wij waren met z'n zessen de voornaamste en later zelfs de enige luisteraars. Een oudere vrouw met een hoofddoekje stak een deskundig verhaal af over de politieke structuur in de vroege en latere Middeleeuwen, over het aanvankelijk ontoegankelijke en stukje bij beetje ontgonnen veenlandschap in Holland, en over boerderijtypen en de ontwikkeling

Afb. 1 Het middeleeuwse stadje in het Archeon (foto auteur).

[p. 20]

Afb. 2 Archeotolk met draailier (foto auteur).

daarvan in de twaalfde en dertiende eeuw. Onze kinderen keken niet erg geïnteresseerd, maar dat veranderde wel toen we het twaalfde-eeuwse vissershuis gingen bekijken. Hier begon voor hen de geschiedenis te leven: de Middeleeuwen werden concreet. Hoewel wijzelf ook niet echt ruim behuisd zijn, was dit pas echt primitief: één ruimte om te werken, te koken, te eten en te slapen. En in die ruimte een vuurtje zonder schoorsteen. Het hout smeulde alleen nog wat na, maar het verspreidde toch nog een doordringende geur, die we die dag met ons mee bleven dragen.

De gids was net aan het vertellen over de zelfgevlochten netten, die regelmatig getaand moesten worden, toen er buiten een gezelschap passeerde met jonkvrouwen en twee man te paard, begeleid door een lawaaierige man die ons in een soort quasi-Middelnederlands opriep naar de weide te komen voor een grandioos jachtfestijn dat we niet mochten missen. Dit bleek geduchte concurrentie: een deel van de groep liet zich verleiden en verdween achter de stoet aan naar de weide. Wij overtuigden de kinderen ervan dat het spectaculaire schouwspel 's middags nog wel eens herhaald zou worden (wat overigens niet het geval bleek te zijn), en volgden de gids naar het andere deel van het dorp met huizen uit de veertiende eeuw. Het was er nog steeds niet druk. In de smidse brandde wel een stinkend vuurtje, maar de smid liet zich niet zien. Ook zagen we geen schoenmaker, schrijnwerker of barbier-chirurgijn. Gelukkig wist de gids wel te vertellen wat we hadden kunnen zien. Ze besteedde niet alleen aandacht aan de ontwikkeling van het woonhuis annex winkel / werkplaats, maar ook aan dagelijkse technieken en gebruiksvoorwerpen.

Het feit dat men in de Middeleeuwen al bakstenen kende, wekte bij onze Rik (10 jaar) enige verbazing. Het zag er al zo modern uit, vergeleken met de twaalfde eeuw. Voor mij was het ook een ontdekking: het ‘versteningsproces’ van de middeleeuwse stad was me bekend uit de literatuur, maar de reconstructie van dat proces in een rondleiding van een half uur deed me de betekenis ervan beter beseffen.

In de bakkerij troffen we iemand aan die de oven hoog stookte, maar interessanter leven bleek er in de stal, waar twee grote ossen lagen, en buiten in de wei, waar een paard stond, een ook voor onze tienermeisjes onweerstaanbaar wezen. De gids liet ons achter bij het klooster, waar een broeder in bruine pij hard aan het werk was in de kruidentuin. Ik vond het een mooi authentiek gezicht. We hadden de monnik natuurlijk om uitleg kunnen vragen, maar de warme chocolademelk binnen in de refter lokte ons weg. Toen we weer buitenkwamen, was de monnik verdwenen. ‘Levend’ bleek niet altijd een voordeel.

[p. 21]

Afb. 3 Riddertoernooi (foto auteur).

We besloten naar de andere kant van het dorp te gaan - via het vlot over het water - waar een lange rij stond te wachten bij het boogschieten. De hier wel aanwezige archeotolk was weinig informatief. Hij vertelde alleen hoe je de boog moest vasthouden en dat we snel moesten zijn om nog een plaatsje te veroveren in het Romeinse theater, waar een gladiatorengevecht gehouden zou worden. Hoewel we hier vooral waren voor de Middeleeuwen, vonden we wel dat we deze raad moesten opvolgen. En dat bleek een goede keuze.

Historisch besef

De overgang naar het Romeinse deel - 1000 jaar in honderd meter - leidde namelijk bij de kinderen tot een verrassende ontdekking: de Romeinse tijd bleek veel moderner dan de Middeleeuwen. De gebouwen zouden op het eerste gezicht niet misstaan in een nieuwbouwwijk. En bij nadere beschouwing bleken ze voorzien te zijn van waterleiding, verwarming en allerlei luxe. In het badhuis kon je zelfs een schoonheidsbehandeling krijgen. Dat riep bij de kinderen even verwarring op, die door de plattegrond van Archeon wordt versterkt: wat was er ook alweer eerder, Middeleeuwen of Romeinse tijd? Ik heb mij even als onbezoldigde archeotolk opgeworpen en hoofdstuk 2 en 3 uit het propedeuse-handboek samengevat, maar het bleef toch een moeilijk punt. Er was net een beetje begrip gegroeid voor de dynamiek en scheppingskracht van de Middeleeuwen (zolders, bakstenen), maar nu bleek die periode toch weer gewoon ‘achterlijk.’ Hier in het Romeinse gedeelte geen stinkende vuurtjes, geen koeien en kippen en bijbehorende uitwerpselen op straat, en wel graffiti op de muur.

Ik kon het niet nalaten bij mijn kinderen te benadrukken dat Archeon in dit opzicht een vertekend beeld schetst. De Romeinse luxe was maar tot een klein deel van de bevolking beperkt. De gewone boerderij van de gemiddelde Caninefaat zal toch niet

[p. 22]

Afb. 4 Romein Rik (foto auteur).

veel meer comfort hebben gehad dan het huis van de twaalfde-eeuwse visser? Eerlijk gezegd wist ik het niet zeker, maar het leek me wel een aannemelijk verhaal.

In het amfitheater kregen we een mooi plekje en genoten we van een zonder meer indrukwekkende show, die eindigde in de nederlaag van de ‘bad guy’. Het was een perfect ingestudeerd, spannend spektakel, dat ongemerkt ook nog leerzaam was. Toen de Romeinse bestuurder overwoog de overwonnene gratie te verlenen, raadpleegde hij eerst het publiek. Wij bleken de enigen die de man het leven gunden. De rest riep massaal om zijn dood. Over authenticiteit gesproken.

Contrast

Op de wei naast het Romeinse forum vond vervolgens een middeleeuws riddertoernooi plaats, waarvoor een min of meer professionele reenactment-groep van buiten was ingehuurd. Het waren dezelfde mensen die 's ochtend het door ons gemiste spektakel hadden opgevoerd. Omdat ik wel eens over toernooien had geschreven, maar er nog nooit een had gezien, besloten we te blijven. Daardoor moesten we ons plan terug te keren naar de Middeleeuwen in de hoop dat er misschien meer tolken waren gearriveerd, laten varen. Maar dit waren toch ook Middeleeuwen.

Althans, dat dachten we. Na een lange wachttijd waarin het publiek vermaakt werd door een man met een microfoon die het publiek probeerde enthousiast te krijgen, arriveerden eindelijk vier ridders te paard. Het schouwspel waarin lansen versplinterd werden, was even indrukwekkend als weinig informatief. En de informatie die verstrekt werd, was evident onbetrouwbaar. Een van de ridders werd voorgesteld als de bastaard van Bourgondië, een zoon van Filips de Stoute, die weer een zoon van Filips de Goede was... Een andere ridder zou verantwoordelijk zijn geweest voor de eerste bijbelvertaling (?). Over het toernooiwezen hoorden we verder weinig. Blijkbaar ging het vooral om het amusement. Daarin verschilde dit toernooi van het door Archeon zelf georganiseerde gladiatorengevecht. Dat was ook plat vermaak, maar wel informatief en, voor zover mogelijk, authentiek. Bij het toernooi waren de verhoudingen omgedraaid.

[p. 23]

Hoewel het al gauw verveelde, bleven we kijken. Zo gaat dat. Maar achteraf hadden we spijt dat we Hollywood niet eerder verlaten hadden en waren teruggekeerd naar het middeleeuwse dorp. Daar hadden we, zeker omdat het aantal aanwezige tolken inmiddels was gegroeid, nog veel kunnen leren.

Leerzaam

We hadden toch wel wat geleerd. De werkwijze van het echte Archeon was me door het contrast met het toernooi nog sympathieker geworden. De zorgvuldigheid waarmee de reconstructies worden gemaakt en de ondergeschikte plaats die het showelement inneemt, verdienen alle lof.

En als de studenten-archeotolken eerder hun bed uit komen, kan het ook op zaterdagochtend nog leerzaam worden. Nu hebben we ons ook gered, eerst met de ‘levende’ gids en vervolgens met de uitvoerige parkgids op papier, die steeds vermeldt op welke archeologische vondst of historische documentatie een object berust. Dat is voor kinderen niet zo'n geschikt middel van informatieoverdracht, maar hen kon het ook niet zoveel schelen of het huis nu een reconstructie uit Stavoren of uit Delft was. Kinderen lezen nu eenmaal geen voetnoten. Maar ze bleven wel geboeid rondkijken.

Bij de uitgang zagen we een bordje met daarop vijf sterren van Avro's museumbende. Onze kinderen, die overigens niet bepaald met pretparken verwend zijn, zouden zelf het maximum van zes sterren gegeven hebben. Ze waren bang geweest voor vitrines en bordjes met lange lappen tekst, en die ontbraken gelukkig geheel. Toch hadden ze voor hun gevoel veel geleerd. Wij als volwassenen waren wat zuiniger. Als wij af en toe de rol van de archeotolken niet hadden overgenomen met behulp van de papieren gids, was de informatie-overdracht nogal beperkt gebleven. Maar misschien lag dat aan de mist?

Aan de informatie zelf lag het zeker niet. Hoewel mijn scepsis tegenover een bepaald soort ‘levende geschiedenis’ was versterkt door het toernooi, bleek Archeon een betrouwbare en nuttige aanvulling op mijn boekenkennis. De eigen betekenis van een ‘levende’ reconstructie, mits zorgvuldig uitgevoerd, zal ik niet meer ontkennen.

Er blijft één bezwaar. Archeon is te klein om een totaalbeeld te kunnen schetsen. Toen ik onlangs op een avond mijn zoon Rik van het voetbalveld haalde, fietsten we langs een huis waar iemand blijkbaar de open haard had aangestoken. De doordringende geur riep bij Rik duidelijke associaties op: ‘Het ruikt hier naar de Middeleeuwen’. Misschien moeten we voor een completering van het beeld toch nog maar eens naar een tentoonstelling van Vlaamse primitieven of zo.