Madoc. Jaargang 2004

Chirurgie in context

Erwin Huizenga, Tussen autoriteit en empirie. De Middelnederlandse chirurgieën in de veertiende en vijftiende eeuw en hun maatschappelijke context Artes 2 (Hilversum, Verloren 2003) 635 blz., gebonden, geïllustreerd, ISBN 90-6550-768-x, € 55, -.

Eén van de zaken die middeleeuwse chirurgie zo intrigerend maakt, is het enorme statusverschil tussen de chirurgen van toen en hun hedendaagse vakbroeders. In onze maatschappij brengt chirurgisch handwerk status en rijkdom, en doet daarbij zeker niet onder voor ander dokterswerk. In de Middeleeuwen was de chirurg een tamelijk laag gewaardeerd ambachtsman, die het in status niet haalde bij

[p. 276]

de theoretisch werkende arts. Juist die middeleeuwse arts met zijn humoraaltheorie, zijn piskijken en zijn grote vertrouwen in boekenkennis wordt tegenwoordig al snel als een onkundige schertsfiguur weggezet, terwijl chirurgijns voorlopers lijken van de hedendaagse chirurgen. Ook middeleeuwse chirurgen behandelden wonden en gebroken botten, en sommige van hun remedies vertonen opvallende gelijkenissen met de methoden van de tegenwoordige chirurgie. Chirurgijns verenigden de middeleeuwse medische theorie met herkenbare praktijkkennis, terwijl geleerde doctores medicinae zich van de empirie distantieerden.

Erwin Huizenga heeft het samenkomen van boekenkennis en ervaringskennis in de middeleeuwse chirurgie tot uitgangspunt genomen van zijn Tussen autoriteit en empirie. De Middelnederlandse chirurgieën in de veertiende en vijftiende eeuw en hun maatschappelijke context, waarvoor hij de Prijs voor de geschiedenis van de geneeskunde, de farmacie en de diergeneeskunde (1999-2002) van de Koninklijke Academie voor Geneeskunde van België ontving. Chirurgen bevonden zich in de veertiende eeuw op het kruispunt tussen autoriteit en empirie, stelt Huizenga, waarmee hij het eerste deel van zijn titel dekt. Het tweede deel van de titel, dat een onderzoek naar Middelnederlandse chirurgische handboeken, ofwel chirurgieën en hun maatschappelijke context aankondigt, krijgt in zijn werk echter minstens evenveel aandacht. In het boek zijn zo een informatief handboek en een meer gespecialiseerde monografie te onderscheiden.

Het handboek is een prachtig overzicht van de middeleeuwse chirurgie en haar inbedding in de maatschappij, met nadruk op de Nederlanden. Het biedt een schat aan informatie voor iedereen met interesse in middeleeuwse chirurgie, van de algemene lezer tot de ervaren onderzoeker. Huizenga heeft geen moeite gespaard om het onderzoeksveld te ontsluiten. De algemene lezer kan zich in het eerste deel van het werk uitvoerig oriënteren, dankzij Huizenga's historiografische schets van het bloeiende Nederlandse artes-onderzoek, en zijn beknopte geschiedenis van de chirurgie in Oudheid en Middeleeuwen. Verder behandelt hij de inhoud van Middelnederlandse chirurgieën aan de hand van de bekende werken van Jan Yperman en Thomas Scellinck van Tienen, zodat de lezer een uitstekende indruk krijgt van het type teksten waar het om gaat. Hoofdwonden, oorproblemen, pijlpunten, blaasstenen en gebroken benen: allerlei problemen en hun remedies passeren de revue. Van groot belang voor onderzoekers is Huizenga's bespreking van het corpus Middelnederlandse chirurgieën: de vertalingen van Latijnse originelen, de oorspronkelijke werken in het Middelnederlands met werken waarvan de auteur bekend is naast de anonieme teksten. Het is voor het eerst dat deze teksten zo uitvoerig zijn onderzocht. Het resultaat is een zeer informatief hoofdstuk met een indrukwekkende bijlage met overzicht van de teksttradities. Verder plaatst Huizenga de middeleeuwse chirurgie in haar maatschappelijke context door gegevens uit archiefonderzoek te bundelen. De verschillende rollen van de middeleeuwse chirurg worden belicht en de relaties van chirurgen met andere typen genezers als artsen, vroedvrouwen en barbiers komen aan bod. Ten slotte bespreekt hij de maatschappelijke verankering van de Middelnederlandse artes-literatuur: de stedelijke context, de verhouding tussen volkstaal en Latijn, de transmissie van vaktaal. De bibliografie van Tussen autoriteit en empirie voltooit het handboekdeel met onder meer een ruim acht pagina's lang overzicht van geëditeerde bronnen en een kleine vijftig pagina's secundaire literatuur.

[p. 277]

In het algemeen informerende deel valt naast Huizenga's brede blik en enorme belezenheid zijn zin voor nuance op. Hij bespreekt de rol van dissecties, het openen van het dode lichaam, maar waarschuwt dat maar heel weinig laatmiddeleeuwse lijken een dergelijke behandeling ondergingen. Hij behandelt de verschillende middeleeuwse medische beroepen, maar vermeldt wel dat de ‘medische markt’ in werkelijkheid veel ingewikkelder moet zijn geweest. Verder heeft Huizenga oog voor sprekende details. Het huurcontract van meester Andries van Malle toont hoe hij en zijn vrouw in één kamer woonden en praktijk hielden en er zo nu en dan ook een patiënt lieten slapen. Een recept tegen het huilen van zuigelingen schrijft voor het kindje te wiegen en ervoor te zingen, alsmede het hoofdje te bestrijken met een zalf. De boekencollecties van een aantal chirurgen maken de belezenheid van de meesters aanschouwelijk.

Op alle meer algemene informatie volgt het gespecialiseerde deel van het boek, dat de relatie tussen autoriteit en empirie in de middeleeuwse chirurgie behandelt. We vinden dit deel vooral in het centrale en omvangrijkste (zesde) hoofdstuk. Daar toont Huizenga de grote meerwaarde van zijn gedetailleerde handschriften-onderzoek. Hij presenteert verschillende casestudies van teksttransmissie en analyseert die op de verhouding tussen theorie en praktijk. Praktisch nut, zo blijkt, vormde vaak de leidraad van de kopiisten. In de loop van de teksttradities werden chirurgische handleidingen korter en doken ze vaker op in verzamelhandschriften. Volkstalige handboeken die in de beste Latijnse traditie balanceerden tussen autoriteit en empirie werden vakkundig gecompileerd en geëxcerpeerd tot echte gebruiksteksten, uittreksels of receptenverzamelingen. Theoretische bespiegelingen, verwijzingen naar autoriteiten en operaties die zo ingewikkeld waren dat ze toch nooit werden uitgevoerd werden in de latere teksttradities vaak weggelaten ten gunste van heldere informatie, geschikt voor de dagelijkse praktijk.

Het zesde hoofdstuk biedt méér dan deze goed onderbouwde studie. De Neerlandicus Huizenga geeft ook een interessant overzicht van verschillende betekenissen van de term ‘experimentum’, die uiteen kon lopen van ‘toepassing van wetenschap op handwerk’ tot ‘illustratieve patiënten-geschiedenis’. Hij behandelt ‘vooruitgang’ dan wel ‘achteruitgang’ in het kader van middeleeuwse chirurgie en bespreekt hoe chirurgische auteurs zelf over praktijk en theorie dachten aan de hand van hun opvattingen over de ideale chirurg.

In het hele boek is echter veel meer te vinden over de relatie tussen autoriteit en empirie, tussen oud en nieuw in de middeleeuwse chirurgie. Enkele voorbeelden: het hoofdstuk met een beknopte geschiedenis van de chirurgie, getiteld ‘Bekneld tussen stagnatie en vooruitgang’, biedt een paragraaf ‘Belangrijke veranderingen in de chirurgie van de veertiende eeuw, in samenhang met veranderingen in wetenschappelijke inzichten’. Het hoofdstuk over de inbedding van de chirurgie in de samenleving bevat paragrafen over het onderscheid tussen academische en empirische chirurgen en over de verschillende manieren van kennisverwerving bij chirurgen. Het is een klein minpuntje van een groot boek: delen van de monografie zijn te vinden in het handboek dat het omgeeft. Door de overvloed gaat het de lezer soms wat duizelen. Maar dankzij Huizenga's aanstekelijke passie voor middeleeuwse chirurgie, die uit het hele boek spreekt, is doorlezen dan niet moeilijk.

Karine van 't Land