Madoc. Jaargang 2004

Jan van Schaffelaar, held?

Antheun Janse, De sprong van Jan van Schaffelaar. Oorlog en partijstrijd in de late Middeleeuwen, Verloren Verleden 21 (Verloren, Hilversum 2003) 95 blz., register, geïllustreerd, ISBN 90-6550-462-1, € 10, -.

Onlangs verscheen het 24ste en laatste deel in de reeks ‘Verloren Verleden’ van Uitgeverij Verloren. In deze reeks staan spraakmakende gebeurtenissen of personen uit de Nederlandse geschiedenis centraal. Van de 24 titels zijn er jammer genoeg slechts drie aan de Middeleeuwen gewijd. Na het deel over Jan Brugman door Nico Lettinck en dat over Bonifatius door Marco Mostert schreef Antheun Janse onlangs een boekje over Jan van Schaffelaar.

Er zijn weinig nationale helden die zo'n grote bekendheid genieten en tegelijkertijd zo'n grote onbekende zijn gebleven als de ruiteraanvoerder Jan van Schaffelaar. Dat hij op 16 juli 1482 van de Barneveldse toren sprong, is een van de schaarse historische feiten die over hem vaststaan. Hij en zijn mannen waren ruiters in dienst van koning Maximiliaan, gelegerd op het kasteel Rozendaal bij Arnhem. Ze doorkruisten de Gelders-Utrechtse grensstreek om daar vijandelijke transporten te onderscheppen. De vijanden waren in dit geval de Utrechtse steden die rebelleerden tegen hun landsheer bisschop David van Bourgondië. Van Schaffelaar en zijn mederuiters hebben zich op een bepaald moment verschanst in de toren van Barneveld en werden daar vervolgens belegerd door militairen die uit Amersfoort en Nijkerk afkomstig waren. De belegeraars eisten het hoofd van Van Schaffelaar, die blijkbaar in de voorgaande tijd een hoop vijanden had gemaakt en werd gezocht. Hij en zijn mannen hadden zich dood kunnen vechten, maar om het leven van de anderen te sparen, besloot Jan van Schaffelaar uit de toren te springen. Toen hij zwaargewond onder de toren lag, werd hij daar door de belegeraars afgemaakt. We kennen dit verhaal uit slechts één bron, de zogenaamde Utrechts-Hollandse jaarboeken. Janse geeft in zijn boekje de voorkeur aan de benaming Utrechtse kroniek. Buiten de sprong van de Barneveldse toren weten we eigenlijk niets met zekerheid over de persoon en het leven van Jan van Schaffelaar.

De Utrechtse kroniek is omstreeks 1483 geschreven door een onbekende auteur. Er zijn in het verleden wel hypotheses geopperd over zijn identiteit, maar volgens Janse heeft geen daarvan stand kunnen houden. De anonymus behoorde waarschijnlijk tot de partij van de bisschop van Utrecht en kende het verhaal over Jan van Schaffelaar van horen zeggen. Zijn kroniek bleef lange tijd onopgemerkt voor

[p. 274]

het grote publiek, totdat de Utrechtse hoogleraar Antonius Matthaeus een teksteditie opnam in zijn in 1698 verschenen Veteris Aevi Analecta. Vervolgens werd het verhaal over Van Schaffelaar opgepikt door Johan Wagenaar (1709-1773), die het verwerkte in zijn bekende omvangrijke Vaderlandsche Historie, verschenen in de jaren 1749-1759. Voor Wagenaar was de daad van Van Schaffelaar geen gebeurtenis die de loop van de geschiedenis had beïnvloed, maar wel een voorbeeld van zelfopoffering dat herinnerd moest worden. Sindsdien werd de geschiedenis van Van Schaffelaar vooral in de literatuur en de populaire geschiedschrijving veelvuldig aangehaald. Daar werd hij steeds meer de vaderlandse held wiens daad werd geprezen en ten voorbeeld gesteld aan de natie. Pieter 't Hoen schreef in 1790-1793 een treurspel onder de titel Jan van Schaffelaar of De vaderlandsche held. Vanaf het einde van de achttiende eeuw was de sprong van Van Schaffelaar tevens een dankbaar onderwerp voor tekenaars en schilders, en in de twintigste eeuw hebben ook politieke cartoonisten zich erdoor laten inspireren.

In de negentiende eeuw is Van Schaffelaar pas echt aan zijn postume triomftocht begonnen. In de Franse tijd bezongen vaderlandse dichters als Hendrik Tollens en J.F. Helmers de Barneveldse held in gloedvolle bewoordingen. Aan de bekendheid van Van Schaffelaar werd aanzienlijk bijgedragen door J.F. Oltmans met zijn historische roman De schaapherder (1838), waarin de figuur van Van Schaffelaar verwikkeld raakt in een hevig conflict met de gefingeerde slechterik Perrol met de Rode Hand. Van Schaffelaar wordt hier voorgesteld als de geïdealiseerde ridder die beantwoordt aan alle hoofse idealen. Volgens Janse bezorgde Oltmans' roman Jan van Schaffelaar een definitieve plaats in de vaderlandse heldengalerij en kreeg hij daarmee bekendheid in brede lagen van de bevolking. In recente tijden liet Thea Beckman de Barneveldse held figureren in haar roman Hasse Simonsdochter (1983).

Het kon natuurlijk niet uitblijven dat ook in Barneveld de verering van de plaatselijke held ter hand werd genomen. In 1893 werd de Dorpssstraat omgedoopt in Van Schaffelaarstraat. Verder werd de held de naamgever van tal van lokale producten en verenigingen. Een Barneveldse hoofdonderwijzer nam in 1901 samen met de VVV het initiatief voor het plaatsen van een standbeeld. De benodigde gelden werden onder andere door een loterij bijeengebracht en in 1903 was het dan zover. De plechtige onthulling werd voorafgegaan door een historische optocht, waarin ook de personages uit De schaapherder meeliepen. Heden ten dage is in het Barneveldse museum een afdeling gewijd aan Jan van Schaffelaar en leeft hij bij de plaatselijke middenstand voort op mokken en theelepeltjes.

Dat de vakhistorici heel wat nuchterder oordelen, zou men haast vergeten. Reeds N.B. Tenhaeff (1885-1943) bracht de betekenis van Van Schaffelaar terug tot wat hij werkelijk was: een huurling die de omgeving van Amersfoort en Barneveld onveilig maakte. Karakter had hij wel door zijn leven te geven omwille van zijn kameraden. Ook Thea Beekman bracht Van Schaffelaar in haar jeugdroman tot zijn ware meer bescheiden historische proporties terug. Bij haar krijgt hij voor de verandering trekjes van de geëmancipeerde man uit de late twintigste eeuw, die natuurlijk aan de lezertjes ten voorbeeld wordt gesteld: masculien, maar tegelijk niet bevreesd voor de feministische meetlat.

Over gebrek aan belangstelling heeft Van Schaffelaar na zijn dood dus nooit te klagen gehad, al duurde het dan na de teksteditie van Matthaeus nog enige tijd

[p. 275]

tot zijn ster echt begon te rijzen. In schril contrast met dit alles staat het gering aantal feiten dat over hem bekend is. In 1982 publiceerde A.H.J. Prins zijn boek Jan van Schaffelaar. Requiem voor een Gelderse ruiter, waarin hij ruim 300 bladzijden wijdt aan de historische context en aan alles wat hij over de beroemde held niet heeft kunnen achterhalen. Dat hoefde Antheun Janse dus niet meer te doen en hij gooit het daarom over een andere boeg, zoals hij in zijn ondertitel al aangeeft. Nog meer dan Prins plaatst hij de gebeurtenis in Barneveld in een brede historische context, terwijl hij ook een apart hoofdstuk wijdt aan het ‘Nachleben’ van de held. Voornamelijk aan dat laatste heeft Van Schaffelaar zijn opname in de canon van de vaderlandse geschiedenis te danken. De historische context wordt door Janse behandeld in hoofdstukken die respectievelijk zijn gewijd aan ‘De Stichtse oorlog’, ‘Oorlogvoering in de late Middeleeuwen’ en ‘Oorlogsrecht en oorlogsleed’. Op die wijze biedt het boekje veel meer dan louter het onderwerp ‘Jan van Schaffelaar’. Omdat de historische context meer ruimte beslaat dan het eigenlijke onderwerp, lijkt het zelfs alsof Jan van Schaffelaar slechts als lokmiddel of verpakking dient voor een uiteenzetting over de Stichtse oorlog en de laatmiddeleeuwse oorlogsvoering in het algemeen. De Stichtse oorlog behoort niet tot de bekendste topics uit de vaderlandse geschiedenis en Janse haalt hiermee zeker een stuk ‘verloren’ verleden voor het voetlicht. Zijn nuchtere uiteenzettingen over de laatmiddeleeuwse oorlogsvoering bieden een goed tegenwicht voor alle romantiek en heldendom waarmee de geschiedenis van Van Schaffelaar omgeven is.

Zoals gebruikelijk in de reeks ‘Verloren Verleden’ is het boekje royaal geïllustreerd. Het aantal opgenomen afbeeldingen van de springende Jan van Schaffelaar is groot, al is het mij niet duidelijk geworden of dit alle bekende afbeeldingen zijn. Een systematische iconografie van Jan van Schaffelaar is eigenlijk het enige dat ik mis. De maker van het register heeft zijn werk grondig gedaan, want zelfs de onderschriften bij de afbeeldingen zijn hierin verwerkt. Alles bij elkaar een degelijk en informatief werk. Dat Jan van Schaffelaar desondanks een Bekende Nederlander zal blijven over wiens persoon we nauwelijks iets weten, kan men de auteur niet aanrekenen.

Jan Kuys