Madoc. Jaargang 2004

[p. 242]

Reportage

• Janneke Raaijmakers
In de voetsporen van Bonifatius:
Dokkum-Mainz-Fulda in de zomer van 2004

In 2004 was het twaalfhonderd vijftig jaar geleden dat Bonifatius in de buurt van Dokkum de dood vond. Bonifatius werd rond 675 in Engeland geboren. Na een lange carrière binnen de kerk op het continent keerde Bonifatius in 753 terug naar het gebied waar hij ooit als missionaris was begonnen met werken: Friesland. Volgens zijn biograaf Willibald, een geestelijke uit Mainz, doopte hij met succes, tot 5 juni 754. Op die dag zouden de dopelingen terugkeren naar het kamp van Bonifatius om het vormsel te ontvangen. ‘Toen de vastgestelde dag echter aanbrak en het rode morgenlicht met de opkomende zon doorbrak, kwamen er in plaats van vrienden vijanden terug, en nieuwe beulsknechten in plaats van nieuwe gelovigen’, zo bracht Willibald de gebeurtenis in herinnering.^1.

Voor zowel de rooms-katholieke kerk als de academische wereld was het jubileum van de beroemde moord de aanleiding voor het organiseren van verschillende bijeenkomsten om bij de dood van de martelaar en Bonifatius' betekenis voor de eigen tijd stil te staan.^2. Vanuit mijn eigen belangstelling, die uit mijn promotieonderzoek voortkomt, volgde ik een aantal van deze evenementen op de voet. Zo bezocht ik de congressen in Mainz en Dokkum, en de rooms-katholieke herdenking van zijn dood in Fulda, waar de heilige sinds zijn dood begraven ligt.

Een van mijn onderzoeksvragen was hoe de monniken van het klooster Fulda om gingen met hun verleden.^3. Fulda, gesticht in 744, was eens Bonifatius' lievelingsklooster. Als beschermheer en geestelijk vader was hij nauw bij de stichting van Fulda betrokken geweest. Hij regelde met de hofmeijer Karloman de overdracht van het stuk grond waarop het klooster gesticht zou worden. Daarnaast zorgde Bonifatius ervoor dat het klooster onder direct gezag van de paus viel. In de praktijk betekende dit dat een bisschop zonder de toestemming van de abt het klooster niet mocht betreden en dat het de abt was die mocht bepalen welke bisschop de kerken, altaren en priesters van het klooster wijdde. Zonder een pauselijk privilege viel een klooster onder de jurisdictie van het diocees waarin de abdij zich bevond en had het deze vrijheid dus niet.^4. Dat Bonifatius een speciale band met Fulda had, blijkt nog eens te meer uit het feit dat hij hier uiteindelijk begraven wilde worden, niet in Mainz, waar hij bisschop was.^5.

Gezien Bonifatius' vooraanstaande rol in de stichtingsgeschiedenis van Fulda, had de herdenking van deze heilige een prominente plaats in mijn onderzoek. Met in mijn achterhoofd het belang dat Bonifatius, eerst als stichter en later als patroonheilige, ooit voor de monniken van het klooster Fulda had gehad,

1. De vertaling is van Marco Mostert, 754: Bonifatius bij Dokkum vermoord (Verloren: Hilversum 1999) 8. Vgl. Willibald, Vita Bonifatii, c. 8, W. ed. Levison, MGH Scriptores Rerum Germanicarum in usum scholarum 57 (Hannover/Leipzig 1905) 49.

2. Ook zijn er naar aanleiding van het Bonifatiusjaar verschillende publicaties verschenen waaronder die van Marco Mostert in Groniek 164 (juni 2004) 437-446, en het Historisch Nieuwsblad; Franz J. Feiten (red.), Bonifatius - Apostel der Deutschen. Mission und Christianisierung vom 8. bis ins 20. Jahrhundert (Mainz 2004). Verder heeft het diocees Groningen een film over Bonifatius uitgebracht, getiteld ‘Je leven geven, je leven winnen’, en is er een opera over de Angelsaks geschreven. Zie hiervoor de recensie in dit nummer van Madoc, van Wolfert van Egmond en Saskia Rolsma.

3. Janneke Raaijmakers, Sacred time, sacred space. History and identity at the monastery of Fulda (744-856) (Universiteit van Amsterdam 2003).

4. Bonifatius, S. Bonifatii et Lulli epistolae, nr. 89, ed. Tangl, MGH Epistolae Selectae I (Berlijn, 1955) 203-205.

5. Bonifatius, Epistolae nr 86, ed. Tangl, 191-194.

[p. 243]

aanschouwde ik nieuwsgierig welke betekenis mensen vandaag de dag aan deze heilige toekennen.

In Mainz, de bisschopsstad waar Bonifatius van 745 tot zijn dood in 754 zetelde, stonden wetenschappers met name stil bij de historische figuur Bonifatius. Samen met de Akademie van het bisdom Mainz organiseerden Bonifatius-experts Franz Felten (Mainz), Jörg Janut (Paderborn), Marco Mostert (Utrecht), Lutz von Padberg (Paderborn) en Peter Reifenberg (Mainz) een internationaal congres, met als titel Bonifatius - Leben und Nachwirken (754-2004). Die Gestaltung des christlichen Europa im Frühmittelalter. Vanuit heel Europa kwamen deskundigen aan de vooravond van Bonifatius' dies natalis in Mainz samen om vanuit verschillende disciplines het oude beeld van Bonifatius te toetsen aan de huidige stand van onderzoek. Ze belichtten verschillende facetten van deze ‘greatest Englishman’, zoals Bonifatius wel genoemd is, en de historische context waarin hij werkzaam was.^6. De deelnemers van het congres maakten duidelijk dat het oude beeld van Bonifatius als een missionaris, die geheel op zichzelf in een barbaars, heidens Europa opereerde, aan herziening toe is. Hij was eerder een behendig netwerker, die leunend op zijn contacten aan het Frankische hof, in Rome, in zijn vaderland en in de verschillende religieuze gemeenschappen die hij stichtte, zijn idealen van een correcte, reine kerk probeerde te verwezenlijken.

In Dokkum, de plaats waar het onheil twaalfhonderd vijftig jaar geleden geschiedde, was een groep Nederlandse wetenschappers, waarvan er twee - Mayke de Jong (Universiteit Utrecht) en Rob Meens (idem) - al in Mainz hadden gesproken, uitgenodigd om voor een breed publiek Bonifatius in zijn historische context te plaatsen. Dit congres, Bonifatius en zijn tijd, was georganiseerd door de Geschiedeniswinkel van de Rijksuniversiteit Groningen samen met de gemeente Dongeradeel (waarvan Dokkum deel uitmaakt). In Dokkum werd net als in Mainz Bonifatius' rol als missionaris danig afgezwakt. In de gedaante van priester-monnik, onvermoeibaar kerkhervormer en opvoeder van het volk passeerde Bonifatius in de verschillende lezingen de revue. Zijn rol in de kerstening van ons land bleek veel kleiner te zijn geweest dan zijn faam in onze geschiedenisboeken.

De historische benadering was niet voor iedereen geheel bevredigend. Tijdens de forumdiscussie zocht Anneke Mulder-Bakker (Rijksuniversiteit Groningen), de dagvoorzitter, naar een Bonifatius die in onze tijd nog betekenis kon hebben, maar zij was daarvoor bij de panelleden niet aan het juiste adres. Waarschijnlijk zijn de enigen die zich Bonifatius zonder schroom kunnen toe-eigenen de gelovigen. Dat bleek tijdens de herdenking van de sterfdag van de heilige in Fulda zelf, dat nu niet langer een klooster, maar een (binnen de rooms-katholieke kerk) vooraanstaand bisdom in Duitsland is.

Vrijdagavond 4 juni arriveerde ik in Fulda, dat er als een ingeslapen stad bij lag. De straten waren uitgestorven. Dichter bij het stadscentrum werd het wel iets drukker, maar nog steeds vroeg ik me af waar al die pelgrims waren die voor het weekend naar Fulda waren gekomen. Had de kerk zich vergist en was hun voorspelling, dat Fulda door duizenden pelgrims overspoeld zou worden, schromelijk overschat? Nadat ik bij de domkerk de Schloßstraße insloeg, stond ik plotseling oog in oog met een menigte die langzaam in beweging kwam. De mensen waren nauwelijks zichtbaar door de zware wierookwolken die om hen heen hingen,

6. Timothy Reuter (red.), The Greatest Englishman: Essays on St. Boniface and the Church at Crediton (Exeter 1980).

[p. 244]

Afb. 1. De dom in Fulda (foto auteur).

maar wel duidelijk hoorbaar door de gezangen waarmee ze de processie begeleidden. Zoals ook in de vroege middeleeuwen het gebruik was, had de processie een aantal plaatsen in Fulda aangedaan.^7. De liturgische omlijsting van de feestdag kan natuurlijk niet zomaar met de herdenkingen uit vroege Middeleeuwen vergeleken worden, maar toch had ik het idee even iets te kunnen proeven van die lang vervlogen wereld. Ik keek mijn ogen uit. In een glazen schrijn met gouden omlijsting prijkte Bonifatius' schedel op een purperen fluwelen kussen. De geestelijken van Fulda droegen hem ernstig en eerbiedig ver boven hun hoofden, duidelijk zichtbaar voor iedereen. Achter Fulda's kostbaarste reliek volgde een al even kostbare schrijn, met daarin de schedel van Fulda's stichter en eerste abt, Sturmi (744-779). Weer daarachter volgde, in een glazen kist van een veel soberder makelij dan de vorige reliekschrijnen, de schedel van Leoba (700/710-782), de nicht van Bonifatius die in de buurt van Fulda begraven ligt en aldaar vereerd wordt. Blijkbaar is deze heilige vrouw - volgens de locale traditie de enige vrouw die ooit het klooster betreden heeft (een voorrecht dat zij aan haar speciale band met Bonifatius te danken had)^8. - in de huidige canon van heiligen inferieur aan Sturmi. Dat is wel eens anders geweest. Leoba's naam als heilige was na haar dood in 782 vrij snel gevestigd, terwijl Sturmi († 779) tot bijna halverwege de elfde eeuw moest wachten voordat hij officieel gecanoniseerd werd.^9.

De processie, waarin ik zo onverwacht belandde, was onderweg naar de barokke domkerk, die zowel eerste als laatste station van de tocht was. Dit achttiende-eeuwse bouwwerk rust op de fundamenten van wat eens de vroegmiddeleeuwse abdijkerk is geweest.^10. Wegens de bouwwerkzaamheden in de achttiende eeuw is er bijna niets meer van deze oude kerk overgebleven. In het Dommuseum zijn de laatste resten nog tentoongesteld: een venster, wat brokken steen, een Karolingisch kapiteel en een stuk ondergronds metselwerk.

Onderweg stonden de deelnemers aan de processie stil bij de betekenis van de drie heiligen wiens relieken zij met zich mee droegen: Sturmi werd herdacht als

7. Voor processies in vroegmiddeleeuws Fulda, zie: Gesta abbatum, ed. G. Waitz, MGH SS 13 (Hannover 1881) 273-274; Sacramentarium Fuldense Saeculi X, ed. Gregor Richter en Albert Schönfelder (Fulda 1912, herdruk: Henry Bradshaw Society Cl: Farnborough 1977).

8. Rudolf van Fulda, Vita Leobae, c. 17, ed. G. Waitz, MGH SS 15 (Hannover 1887) 129.

9. In 1039 verklaarde Paus Innocentius II Sturmi heilig. Epistolae et privilegia Innocentius II pontifex Romanus, ed. J.P. Migne, Patrologia Latina 179 (Turnhout), 450-451; Regesta pontificum Romanorum t. l, ed. Phillipus Jaffé-Löwenfeld (1885, herdruk 1956 Graz), 8007.

10. Voor beschrijvingen van de opgravingen in Fulda, zie ondermeer: Heinrich Hahn, ‘Die Ausgrabungen am Fuldaer Domplatz 1953’, in: Sankt Bonifatius. Gedenkgabe zum 1200. Todestag (Fulda 1954) 641-686; Manfred F. Fischer en Friedrich Oswald, ‘Zur Baugeschichte der Fuldaer Klosterkirchen. Literatur und Ausgrabungen in kritischer Sicht’, Rheinische Ausgrabungen I (Keulen/Graz 1968) 267-280; Heinrich Hahn, ‘Eihloha - Sturm und das Kloster Fulda’, Fuldaer Geschichtsblâtter 56 (1980) 50-82.

[p. 245]

beginpunt van Fulda's bestaan en als degene die Bonifatius' lichaam naar Fulda had gehaald; Leoba werd aangeroepen als Apostolin Deutschlands, de helpster van Bonifatius in zijn zendingswerk. In tegenstelling tot de wetenschappelijke congressen in Dokkum en Mainz, waar een historische Bonifatius centraal had gestaan, of vroegmiddeleeuws Fulda, waar de monniken hun patroonheilige roemden om zijn rol bij de stichting van hun klooster, schoven de huidige kerkleiders de Angelsaks naar voren als missionaris, de ‘Apostel van de Duitsers’. Het ging hen niet om de historische figuur, maar om de heilige Bonifatius, een Bonifatius die in dienst van de Duitse rooms-katholieke kerk de missie nieuw leven in moest blazen. Onder het motto ‘Der christliche Glauben wird durch weitergeben stark’ riep kardinaal Kasper de gelovigen op om Bonifatius' voorbeeld te volgen en het geloof over de wereld te verspreiden. Symbolisch voor deze betekenisgeving van de heilige was de eervolle ontvangst van het Wereld Jeugd Kruis door de bisschop van Fulda aan het begin van de processie die het Bonifatiusfeest inluidde. Dit kruis, te zien op afbeelding 2, is in 1984 door de paus gewijd en aan de katholieke jeugd aangeboden om het als teken van het rooms-katholieke geloof over de wereld te dragen. Vóór hun komst naar Fulda hadden jonge katholieken met het kruis op hun schouders gevangenissen, sloppenwijken, winkelcentra en Ground Zero (New York) bezocht. Nu droegen ze het kruis in Fulda rond, waarbij deze diepgelovige jongeren herhaaldelijk het graf van Bonifatius bezochten. Ter afsluiting van de festiviteiten rondom de heilige zou het kruis weer worden weggezonden als teken van het rooms-katholieke geloof en van Bonifatius' erfenis.

Boeiend vond ik ook de worsteling van de moderne kerk met de verering van heiligen zoals die in gebed en zang naar voren kwam. De ambivalente houding ten opzichte van deze speciale doden met bovennatuurlijke krachten vinden we ook in vroegmiddeleeuwse geschriften.^11. Uiteindelijk ontlenen heiligen hun kracht aan God en daarom moet Hem lof worden bezongen, niet Sturmi, Leoba of Bonifatius. De rooms-katholieke kerkleiders, die in juni 2004 in Fulda waren samengekomen, losten deze gespannen verhouding tussen een abstracte God en zijn heiligen, die meer tot de menselijke verbeelding spreken, op door van Bonifatius een navolgenswaardig exemplum van zelfbewust katholicisme te maken. De heilige was eens de wereld ingetrokken om het geloof te verkondigen. Hij had kerken gesticht en contact met Rome gelegd. Als teken van de onoverwinnelijkheid van het katholieke geloof had hij in de jaren 730 in de buurt van Geismar (in het Duitse Hessen) een heilige eik, gewijd aan de Germaanse god Donar, geveld. In de 21e eeuw waren er dan wel geen Donar-eiken meer om om te hakken, dit betekende niet, aldus kardinaal Kasper, dat daarmee de zending een gepasseerd station was.

Die vrijdagavond waren er dus al veel pelgrims op de been.^12. Behalve de gelovigen die aan de processie op vrijdagavond deelnamen, waren er ook nog de duizenden pelgrims die vanuit parochies uit de wijde omgeving te voet of met de bus, afhankelijk van de afstand die ze moesten overbruggen, op pad waren gegaan. Zij zouden zondagochtend in Fulda arriveren, om daar het graf van Bonifatius te bezoeken en de hoogmis bij te wonen.

Naast het bisdom had ook de stad Fulda het een en ander georganiseerd. Zo was er een Bonifatius-tentoonstelling in het Vonderau Museum, vernoemd naar

11. Bijvoorbeeld bij de hofgeleerden Alcuin en Theodulf van Orléans. Hedwig Röckelein, Reliquientranslationen nach Sachsen im 9. Jahrhundert. Über Kommunikation, Mobilität und Öffentlichkeit im Frühmittelalter (Beihefte der Francia 48: Stuttgart 2002) 352-354.

12. Volgens de Frankfurter Allgemeiner Zeitung waren het er meer dan 25.000: FAZ, 7 juni 2004.

[p. 246]

Afb. 2. Het Wereld Jeugd Kruis bezoekt het graf van Bonifatius, 5 juni 2004 (foto auteur).

de archeoloog die als eerste een deel van Fulda's middeleeuwse bodemschatten heeft blootgelegd, en in het Dommuseum dat is gehuisvest op de plek waar zich vroeger het zuidelijk deel van het claus-trum, de leefruimte van de monniken, bevond. Gezien mijn eigen belangstelling voor Fulda's vroegmiddeleeuwse geschiedenis waren het een originele, vervalste oorkonde vermoedelijk van de hand van Rudolf, een monnik van Fulda (†865),^13. de dodenannalen waarin de monniken hun overleden medebroeders noteerden en een negende-eeuwse kopie van de Regel van Benedictus die mijn hart sneller deden kloppen.^14. Andere hoogtepunten, zeker ook voor niet-specialisten, waren het evangelieboek van Echternach, versierd met goud, parels, edelstenen en een prachtige ivoren miniatuur van de kruisiging van Christus (Codex Aureus Epternacensis, Hs 156142, Germanisches Nationalmuseum, Nürnberg), het rapport van het anatomisch-medische onderzoek naar de relieken van Bonifatius in 1966, en natuurlijk de Codices Bonifatiani, de drie boeken die ooit tot Bonifatius' bibliotheek zouden hebben behoord.^15. Volgens de overlevering in Fulda heeft Bonifatius zich met één van deze drie boeken, het Codex Ragyndrudis (dus geen bijbel), geprobeerd te beschermen toen hij door ‘heidense Friezen’ werd belaagd. Om die reden bewaart het bisdom Fulda dit kostbare handschrift gewoonlijk met de anderen relieken in de Domschat. Maar nu waren de boeken gedrieën in het Dommuseum te bewonderen. Overigens, voor wie de tentoonstellingen heeft gemist of voor wie hem nog eens rustig wil ‘doorlopen’, is er de overzichtelijke tentoonstellingscatalogus, waarin afbeeldingen (in kleur) van al deze prachtige objecten worden afgewisseld met heldere tekst en uitleg van Bonifatius-deskundigen (slechts €8, -).

De herdenkingen van dit Bonifatius-jaar gingen door tot en met 16 december 2004, de vooravond van de 1225ste sterfdag van Sturmi, eerste abt en stichter van

13. In deze oorkonde bevestigt koning Pippijn (zogenaamd) het eerder genoemde pauselijk privilege. Zie Edmund E. Stengel (red.), Urkundenbuch des Klosters Fulda (Veröffentlichungen der historischen Kommission für Hessen und Waldeck 10:1, Marburg 1958) nr. 20, 39-43.

14. Voor meer over deze dodenannalen zie bijvoorbeeld mijn artikel in Madoc, ‘Ontstijgen aan de tijd. De annales necrologici van Fulda’, Madoc. Tijdschrift over de Middeleeuwen 17:4 (2003), 200-207.

15. De uitslag van het onderzoek was dat de onderzochte beenderen aan een grote, gespierde man hadden toebehoord, die op hoge leeftijd rond het midden van de achtste eeuw was overleden.

[p. 247]

Afb. 3. Pelgrims verzamelen zich voor de dom in Fulda, 6 juni 2004 (foto auteur).

het klooster Fulda, die volgens de kloostertraditie op 17 december 779 was overleden.^16. Opmerkelijk genoeg sloot niet alleen Fulda het jaar toen af, ook elders heeft men voor deze datum gekozen, terwijl Sturmi buiten Fulda alleen in Würzburg en Paderborn wordt vereerd. De Bonifatius van 2004 is een ‘global player’, monnik, hervormer, heilige en symbool van zelfbewust katholicisme gebleken. Ieder zijn eigen Bonifatius. Ik ben benieuwd wat 2054 brengen zal.^17.

16. Eigil, de vierde abt van Fulda (818-822), heeft de viering van Sturmi's sterfdag naar 17 december verplaatst, de dag van de heilige Ignatius.

17. Ik wil Marco Mostert hartelijk danken voor de informatie over de Bonifatiusfestiviteiten die hij me de afgelopen maanden heeft toegespeeld, en Jaap-Hein Vruggink voor zijn commentaar op een eerdere versie van dit artikel.