Madoc. Jaargang 2004

[p. 118]

Een middeleeuwse jamsessie?
Orgelimprovisaties op de reconstructie van een middeleeuws orgel

Rosas. Middeleeuwse orgelimprovisaties en Marialiederen. Ensemble Super Librum (Jankees Braaksma, orgel en Marian van der Heide, sopraan). Rutland-orgel, gereconstrueerd door orgelbouwer Winold van der Putten. 41:04 min. VLS Audio Recording & Records VLC0201, 2002. Prijs: €20, - (inclusief portokosten). De cd is uitsluitend te bestellen via www.superlibrum.nl of via een e-mail aan [e-mail].

In het Rutland Psalter uit circa 1260 staat een van de vroegste afbeeldingen van een orgel. Het psalter is vervaardigd in Engeland en wordt tegenwoordig bewaard in de British Library (Add. Ms. 62925). Op een miniatuur is een middeleeuws orgel te zien dat bestaat uit twee eenvoudige rijen orgelpijpen, die worden bespeeld middels een klavier dat bestaat uit brede toetsen. Boven de pijpen hangt een rij belletjes. Naast de organist is rechts een tweede speler te zien, die de blaasbalgen bedient waarmee lucht door de pijpen wordt geblazen. Links van de organist staat een draailierspeler, die met zijn rechterhand het wiel bedient waarmee de snaren worden aangestreken en met zijn linkerhand het klavier.

In 1999 werd in het Drents Museum een tentoonstelling georganiseerd over ‘archeologische muziek’, oude muziek die wordt gereconstrueerd aan de hand van middeleeuwse bronnen. De tentoonstelling had een publiekstrekker nodig, bij voorkeur iets dat bezoekers met hun eigen handen konden aanraken, zodat ze de oude muziek daadwerkelijk konden ervaren. De Groningse orgelbouwer Winold van der Putten werd daarom gevraagd om het Rutland-orgel te reconstrueren. Het resultaat van zijn inspanningen staat opgesteld in het kerkje van Marsum.

Naast de afbeelding in het Rutland Psalter gebruikte Van der Putten ook twee middeleeuwse verhandelingen bij de reconstructie van het orgel, namelijk De fistulis Organis (‘Over orgelpijpen’), een tiende-eeuws anoniem manuscript dat in Bern werd geschreven en het elfde-eeuwse traktaat Diversarum Artium Schedule (‘Overzicht van de verschillende kunsten’) van de Benedictijner monnik Theophilus. Uit deze bronnen leidde Van der Putten af hoe het middeleeuwse Rutland-orgel moet zijn gebouwd.

Van der Putten vervaardigde het gehele orgel, inclusief de orgelpijpen, uit platanenhout, in overeenstemming met wat in de bronnen staat vermeld. Op grond van de traktaten was het mogelijk om ongeveer te bepalen hoe de pijpen, de vier blaasbalgen, de toetsen en de windlade (het inwendige van het orgel, dat ervoor zorgt dat bij het aanslaan van een toets alleen de bijbehorende pijp aanspreekt) eruit moeten hebben gezien. De kleuren van het orgel ontleende Van der Putten aan de afbeelding in het Rutland Psalter. De reconstructie van het Rutland-orgel staat opgesteld in het kerkje van Marsum.

De pijpen van het Rutland-orgel hebben, anders dan moderne orgels, geen verschillende diktes, maar zijn allemaal gemaakt met één cilindervormige ba-

[p. 119]

sisvorm, die uitmondt in een conisch uiteinde. Hierdoor worden de lage tonen boventoonrijk en in de hoge tonen klinkt de grondtoon meer door dan bij moderne orgels. Dit heeft een directe invloed op de klank van het middeleeuwse orgel: die heeft een heel eigen, zacht en hees karakter. Naast het typische geluid van het orgel zelf zijn op de cd ook het geluid van de blaasbalgen en de klikken van het aanslaan van de toetsen goed te horen. Dit geeft een bijzondere ritmiek aan de gespeelde muziek.

Bij het spelen op het Rutland-orgel klinkt er een onafgebroken bastoon, de bourdon. Deze ontstaat doordat er continu lucht wordt geblazen door twee grote pijpen, links en rechts van het klavier. Daarnaast zijn er per toets twee pijpen, die onderling een reine kwint (vijf tonen) in toonhoogte verschillen. Als deze twee tonen tegelijk klinken, versmelt de klank zozeer, dat de tonen bijna niet meer als afzonderlijke stemmen zijn te horen.

Afb. 1. Het orgel in het Rutland Psalter (British Library, Add. Ms. 62925).

Het hart van de cd Rosas wordt gevormd door orgelimprovisaties. Deze improvisaties zijn gebaseerd op het principe van de redeuntes, een vroeg-middeleeuwse vorm van improviseren waarbij een ritmisch vrije melodie zich beweegt boven een bourdon. De improvisaties volgen een vaste opbouw. In de aanhef wordt de kleur van de modus (zowel in de betekenis van ‘kerktoonsoort’ als ‘muzikaal motief’) verkend. Daarna volgt een langere frase die is ontleend aan één of meer gregoriaanse melodieën. Vervolgens worden ritmische variaties geïmproviseerd over de motieven waaruit de melodie is opgebouwd. Het naspel ten slotte keert terug naar de opening.

De improvisaties worden afgewisseld met Marialiederen. De keuze van deze liederen is weinig samenhangend en bestrijkt de elfde tot en met de vijftiende eeuw. Er zijn liederen opgenomen van bekende componisten als Hildegard von Bingen, maar ook anonieme liederen uit minder bekende bronnen.

Voor liefhebbers van orgelmuziek is deze cd een aanrader. Rosas (de titel is ontleend aan één van de liederen op de cd en betekent hier waarschijnlijk zo-

[p. 120]

veel als ‘bloemen van middeleeuwse muziek’) leidt de luisteraar binnen in een klankwereld die naar ik weet niet eerder is verkend en alleen daarom is de cd al de moeite waard. Het prachtige mysterieuze geluid van het middeleeuwse orgel mengt uitstekend met de klank van de sopraan en de cd straalt een zeer aangename, serene rust uit. Wel wijken de verschillende werken op de cd qua karakter weinig van elkaar af. Hierdoor kan de muziek op den duur nogal monotoon overkomen. De beperkte lengte van de cd (slechts 41 minuten) voorkomt echter dat de luisteraar dit zo ervaart.

Helaas zijn op de cd de belletjes en de draailier, die op de afbeelding in het Rutland Psalter zo duidelijk te zien zijn, niet te horen. Dat lijkt op grond van de afbeelding in het psalter een gemiste kans, want de afgebeelde instrumenten zullen immers in de middeleeuwse muziekpraktijk waarschijnlijk wel samen hebben geklonken. Bovendien had het gebruik van deze instrumenten wat meer variatie in de muziek op de cd kunnen brengen. Gelukkig denkt het Ensemble Super Librum er zelf ook zo over. Binnenkort verschijnt een nieuwe cd, waarop het orgel wordt bespeeld in een combinatie met vedel en draailier. Daarnaast is het orgel regelmatig te horen op concerten, onder andere op het Internationale Orgelfestival, dat ieder jaar eind juli in Haarlem wordt gehouden. En een Friese componist, Douwe Eisinga, schrijft op dit moment een opera met in de hoofdrol... het Rutland-orgel. We zullen dus nog meer van dit bijzondere instrument horen!

Marten Tilstra