Madoc. Jaargang 2004

Eetregimes in de Middeleeuwen

Petra J.E.M. van Dam en Johanna Maria van Winter (gastredactie), Eetregimes in de Middeleeuwen. Themanummer van het Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis (nr. 4, 2003). €15, -

De huidige cultuur met junk- en fast food is ook niet alles, maar heeft toch voordelen ten opzichte van het eetregime van cisterciënzer monniken uit de dertiende eeuw. Zij aten namelijk 201 dagen per jaar slechts één maaltijd per dag. In de vastentijd vóór Pasen kregen zij op vrijdagen alleen water en brood, en dan was er nog een aantal extra dagen waarop werd gevast. Dan is het nu gelukkig anders: je mág (en kunt) tenminste eten, zo veel, zo vet en zo vaak als je wilt.

Het themanummer Eetregimes in de Middeleeuwen van het Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis staat onder gastredactie van Petra J.E.M. van Dam en Johanna Maria van Winter. Zij schreven ook de uitvoerige en gedegen inleiding over theorie en praktijk van eetregimes in de Middeleeuwen. De bijdragen in het themanummer zijn allemaal gewijd aan ‘de middeleeuwse geschiedenis van de eetcultuur, in het bijzonder aan de theorieën, praktijk en verbeelding van vasten

[p. 110]

en onthouding.’ Naast Van Dam en Van Winter hebben vijf andere auteurs een bijdrage geleverd. De eerste twee bijdragen gaan over voedsel en vasten in religieuze gemeenschappen. In de derde bijdrage worden vastenvoorschriften voor leken in epistel- en evangeliepreken besproken. In de op één na laatste bijdrage wordt vastgesteld, welke vissen werden gegeten tijdens het vasten en welke vissen bedoeld waren voor feestelijke gelegenheden. Het nummer besluit met een bijdrage over normen en waarden over eten vanuit een kunsthistorisch perspectief.

Hoewel het niet de bedoeling is een uitgebreide samenvatting te geven van de artikelen, zijn sommige vondsten en anekdotes te leuk om hier onbesproken te laten. Bijvoorbeeld in het artikel van Jaap van Moolenbroek. Hij beschrijft de voedingsvoorschriften voor de cisterciënzer orde in de twaalfde en dertiende eeuw. Daarvoor maakt hij gebruik van twee exempels: Exordium magnum cisterciense (Het verheven begin van Cîteaux) van Conradus van Eberbach en de Dialogus miraculorum (Dialoog over wonderen) van Caesarius van Heisterbach. Caesarius legt uit dat vraatzucht een hoofdzonde is en dat de gevolgen ervan niet mis zijn: onreinheid, potsierlijk gedrag, dwaze vrolijkheid, en afstomping van zinnen en verstand. En dat alles voor een kippenboutje... Hij onderscheidde vijf trappen van zondigen: duur en verfijnd voedsel kiezen, de spijzen met zorg bereiden (wee de lezers van Tip Culinair), het opeten vóór de juiste tijd daarvoor was aangebroken, het voedsel te gretig eten en de spijzen in grote hoeveelheden nuttigen. De gevolgen van vraatzucht waren verschrikkelijk, volgens Caesarius. Vraatzucht had ervoor gezorgd dat de mens uit het paradijs verdreven was, maar ook bijvoorbeeld de mannen van Sodom hadden deze zonde niet het hoofd kunnen bieden: vraatzucht lag aan de basis van hun wellust, die weer leidde tot hun ondergang. De lezer is gewaarschuwd. Van Moolenbroek meldt zijdelings in zijn artikel dat niet iedereen zich altijd aan de regels hield. Als de prior het teken had gegeven dat de maaltijd voorbij was, mochten de monniken niets meer eten of drinken. Dat niets menselijks de kloosterlingen vreemd was, blijkt uit het feit dat Conradus van Eberbach streng oordeelt over de monniken die dit wél doen. Soms was de monastieke ongehoorzaamheid ook een kwestie van overmacht: Caesarius beschrijft een situatie waarin een deken geen vis in huis had en zijn kok opdroeg de gasten dan maar varkensgehakt voor te schotelen. Een van de monniken kreeg een varkensoor op zijn bord en keek bevreemd op naar zijn gastheer, die uitbarstte: ‘Eet het in godsnaam op, monniken moeten niet zo nieuwsgierig zijn, deze vis heeft óók oren.’

De bijdrage van Koen Goudriaan gaat over het eten bij de broeders en zusters van het gemene leven. Hij onderzoekt in hoeverre de broeders en zusters, als leken, een monastiek eetregime hadden. Zijn conclusie is dat hun leefwijze, hoewel deze vrij was van kloostergeloften, toch een sterk kloosterlijk karakter had. Vooral aan het begin van de beweging (eind veertiende, begin vijftiende eeuw) ‘heeft de ascese soms heroïsche proporties aangenomen’, schrijft Goudriaan. De ‘eetascese’ is vooral bekend van de zusters van het gemene leven. Het ging hierbij niet alleen om de beteugeling van de vraatzucht, maar ook om soberheid en zelfopoffering van de zuster tijdens een maaltijd. Goudriaan noemt het voorbeeld van Fenne Wilminck, een bejaarde zuster. Zij was helemaal niet kieskeurig

[p. 111]

tijdens het eten. Sterker nog, ze ‘deed haar best om steeds het slechtste stuk te krijgen en gunde het beste aan degenen die links of rechts naast haar zaten, of die nu oud of jong waren. Daarbij maakte ze soms zo'n drukte, dat ze daarvoor bestraft moest worden, iets wat ze dan weer heel ootmoedig onderging.’

Goudriaan schrijft verder dat het wel lijkt of ‘de bestrijding van de gula de specifieke vorm heeft aangenomen van het kunnen verdragen van onappetijtelijkheid.’ Een zusterboek geeft in dit kader een interessant recept: geraspte roggekruimels werden aangemaakt met olie en mosterd, waarna pastinaak en stokvis aan de schotel toegevoegd werden. Soms kwam dan ook nog ‘waterige’ schol op tafel, dat wil zeggen: schol die nog net niet bedorven was. ‘Het resultaat werd door de zusters zo smerig bevonden dat ze er al een week tevoren tegen opzagen als de brij op het menu stond.’

De bijdragen van Maria Sherwood-Smith en Petra J.E.M. van Dam vallen in de categorie van respectievelijk ‘hoe en wat’ en ‘wie at wat’. Veel onderzoek naar eetregimes onder leken heeft plaatsgevonden op basis van rekeningen. Maria Sherwood-Smith onderzocht epistel- en evangeliepreken (tekstgroep Kopenhagen) op hun benadering van het vasten. Misschien zijn de preken, die bedoeld waren voor het grafelijke hof van Holland en zijn geschreven rond 1396, wel op te vatten als een boekje in de serie ‘Hoe en Wat’. Er wordt vermeld wat vasten inhoudt, wanneer in het kerkelijk jaar wordt gevast en waarom het dan gebeurt. Het vasten voor feestdagen (bijvoorbeeld Pasen en Pinksteren) is bedoeld om lichaam en geest te zuiveren als voorbereiding op de eucharistie. Door onthouding van vlees en zuivel was onkuisheid ook beter te bestrijden. Vlees en zuivel ‘sterken die natuer sonderlinghe seer ende ontfanghen daer of dat vier der oncuusheit,’ [versterken de natuurlijke aandrangen, waarin het vuur der onkuisheid erdoor aangewakkerd wordt], merkt de auteur van de preken hierover op. Boter, kaas, melk en eieren zijn niet toegestaan omdat het dingen zijn die van vlees afkomstig zijn.

Petra J.E.M. van Dams artikel heeft de leukste titel van de bundel: ‘Feestvissen en vastenvissen’. Net als het artikel van Sherwood-Smith belicht dit artikel meer de praktijk van het vasten. Van Dam beantwoordt vragen als ‘wie at wat?’ en ‘hield men zich eigenlijk wel aan de voorschriften?’ Daarvoor gebruikt ze veel verschillende bronnen, ook vrij late, zoals rekeningen van het hof van Willem van Oranje uit de periode 1577-1583.

In het laatste artikel van de bundel gooit Peter van Dael het over een andere boeg. Ook hier gaat het over mensen en voedsel, maar nu zíjn de mensen het voedsel. Als je leeft, eet je. Ben je dood, dan word je gegeten. En hoe meer je eet, hoe meer je na het sterven gegeten wordt en hoe afstotender het rottingsproces zal zijn, was de middeleeuwse opvatting. Vrouwen moeten zich helemaal zorgen maken. Het verrottingsproces gaat bij hen sneller dan bij mannen, en dat komt omdat hun lichamen kouder en vochtiger zijn dan die van mannen - en daarom geschikter als wormenvoer. Bovendien zijn vrouwen vraatzuchtiger en dienen zij ook tijdens het leven al als voedsel voor hun kinderen.

Van Dael laat in zijn artikel zien dat afbeeldingen van het aangevreten dode lichaam - compleet met skeletonderdelen en wormen - pas in de laatmiddeleeuwse kunst opkomen. In de late Middeleeuwen wordt de kunst meer over-

[p. 112]

eenkomstig de werkelijkheid, schrijft Van Dael. En ‘tot die werkelijkheid behoren ook wormen.’ Het gegeten worden is bovendien een metafoor van de hel. ‘Eenmaal de hellemuil gepasseerd wordt men almaar gekookt, gebeten en gegeten’, volgens Van Dael. De bijdrage van Van Dael is verrassend, het is de enige bijdrage in de bundel waar de mens als voedsel dient.

De artikelen in dit nummer van het Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis vormen allemaal interessante bijdragen. Maar het zou leuk zijn geweest als er ook andere bronnen waren gebruikt (bijvoorbeeld: men zou door onderzoek in rekeningen van een particulier of een klooster een beeld kunnen verkrijgen van het verschil in aankopen tijdens het vasten en de ‘gewone’ aankopen), of als de bijdragen meer interdisciplinair van karakter waren geweest. Ook archeologisch onderzoek, waarbij aan de hand van planten- en dierenresten een indicatie wordt gegeven van het voedsel voor een bepaald gebied in een afgebakende tijd, was mijns inziens bijvoorbeeld een prima aanvulling geweest.

Joke Reijnders