Madoc. Jaargang 2004

Het leven van de heilige Hildegard

Tony Lindijer, De vita van Hildegard, Middeleeuwse studies en bronnen 68 (Verloren, Hilversum 2000). 192 p. Geïll. ISBN 90-6550-610-1. €21, -

Middeleeuwse mystici mogen zich de laatste jaren in een toenemende belangstelling verheugen. Dit geldt in het bijzonder voor de vrouwen onder hen. Vooral de middeleeuwse abdis Hildegard van Bingen (1098-1179) is in korte tijd uitgegroeid tot niets minder dan een cultfiguur. Haar faam als mystica, componiste en arts blijft niet beperkt tot de kringen van mediëvisten, maar heeft zich uitgebreid over een veel breder publiek.

[p. 50]

Vooral met het oog op het laatste is het jammer dat de werken van Hildegard niet in een Nederlandse vertaling beschikbaar zijn. Dit geldt niet voor het heiligenleven dat over haar geschreven is. Al in 1944 deed de benedictijn Henri Boelaers een vertaling van deze tekst verschijnen. Hij moest het echter doen met de tekst uit de Patrologia Latina. Inmiddels is er een nieuwe en betere editie verschenen van de hand van de Duitse filologe Monika Klaes: Leben der heiligen Hildegard von Bingen. Kanonisation der heiligen Hildegard, Fontes christiani 29 (Freiburg etc. 1998). Tony Lindijer geeft een vertaling van Klaes' editie, voorzien van een uitvoerige inleiding. Haar werk is opgedragen aan de pionier van Hildegardstudies in de Nederland, Henri Boelaers.

De inleiding bespreekt achtereenvolgens Hildegards leven en achtergrond, haar plaats in de geschiedenis van de middeleeuwse mystieke theologie, de ontstaanswijze van de vita als het werk van verschillende auteurs, de pogingen tot canonisatie en Hildegards levensweg, zoals wij die uit de vita kunnen afleiden. Dit deel van Lindijers boek lijkt in het bijzonder gericht op een publiek dat minder vertrouwd is met middeleeuwse heiligenlevens. Studenten en de belangstellende leken worden goed bediend, bijvoorbeeld door uitvoerige informatie over de ontwikkeling van het heiligenleven als genre of de gang van zaken bij een heiligverklaring. Jammer is wel dat het beeld van mystiek zo traditioneel is: Lindijer concentreert zich op de godservaring als het centrale element. Het probleem hierbij is dat een vertaler of uitgever van een tekst zich dan moet gaan afvragen of de beschreven persoon zich nu wel, niet of niet altijd bezighield met wat volgens bovengenoemde definitie mystiek is, wat godservaringen nu eigenlijk zijn en in hoeverre er bij iemand als Hildegard werkelijk sprake was van dergelijke ervaringen. Dit zijn kwesties die niet kunnen worden opgelost. Ze zijn ook niet erg interessant: belangrijker is hoe Hildegard als ontvangster van godservaringen is beschreven en de wijze waarop deze beschrijvingen zijn gerecipieerd, in haar tijd en daarna.

Een minstens even belangrijk probleem is dat middeleeuwse mystieke auteurs de godservaring wel als een hoogtepunt, maar niet als de hoofdzaak van hun activiteiten bespreken. In de recente handboeken van Bernard McGinn, The presence of God. A history of Western Mysticism (New York 1991) en Kurt Ruh, Geschichte der abendländische Mystik (München 1990) wordt het accent meer gelegd op de mystiek als levenswijze en als vorm van theologie. De mystieke theologie wordt door deze geleerden beschreven als een methode om geestelijke perfectie te bereiken; hierbij kon bij wijze van bijzondere genade een godservaring worden geschonken. Deze visie sluit beter aan bij die van middeleeuwse mystici en maakt het mogelijk de teksten van en met betrekking tot een mysticus of mystica als een samenhangend geheel te zien, waarin een bepaalde inhoud op de lezers of toehoorders werd overgedragen. Hierbij ging het niet om verslagen van buitengewone ervaringen van een individu, maar om het geven van informatie die anderen kon helpen in hun streven naar ware vroomheid. Verder weet Lindijer de verleiding niet helemaal te weerstaan om een interpretatie te geven van Hildegards psyche aan de hand van de vita. Het is maar de vraag of een heiligenleven geschikt is voor zo'n analyse - gelukkig maken dergelijke bespiegelingen maar een klein deel van haar inleiding uit.

[p. 51]

Vervolgens geeft Lindijer een vertaling van de vita en het canonisatieprotocol. Deze teksten zijn zeer interessant, niet alleen vanwege de hoofdfiguur, maar ook omdat ze een inzicht geven in de toenmalige werkwijze van hagiografen en onderzoekers ten behoeve van een heiligverklaring. De vita bestaat uit drie delen: een levensbeschrijving, visioenen met commentaar van de hagiograaf en een collectie mirakelen. Volgens Lindijer is Hildegards leven een voorloper van de heiligenlevens die in de dertiende eeuw over mystieke vrouwen in de Nederlanden geschreven zouden worden. Deze verschillen van eerdere vitae omdat ze vooral gericht zijn op de ontwikkeling van het innerlijk van de heilige, in plaats van op haar daden. De vita van Hildegard bespreekt beide: zowel haar daden tijdens haar leven en na haar dood als haar innerlijk leven. Naar mijn mening gaat die vergelijking slechts ten dele op. Een groot verschil is dat Hildegards hagiograaf haar woorden in directe rede weergeeft. Bijvoorbeeld in het leven van de dertiende-eeuwse Beatrijs van Nazareth gebeurt dit niet. Beatrijs' hagiograaf geeft parafrases, waarbij hij haar zoveel mogelijk als passieve ontvangster van de goddelijke genade voorstelt. Doordat Hildegards hagiograaf haar sprekend opvoert, wordt zij zeer nadrukkelijk geprofileerd als een sprekend subject. Zijn commentaar dient om haar recht daarop te versterken, door haar te profileren als iemand die werkelijk in contact met de Almachtige stond. In de verhalen over mirakelen wordt bovendien verwezen naar de predikreizen die de heilige ondernam. Dergelijke beschrijvingen zijn opmerkelijk in verband met het preekverbod voor vrouwen en het latere wantrouwen van de kerkelijke autoriteiten jegens leden van deze sekse die als geestelijk leidster optraden. Lindijer gaat overigens niet expliciet op deze kwestie in. Bij de mirakelen in het derde deel van de vita en in het canonisatieprotocol viel mij met name de wonderkracht van Hildegards haar op. Verschillende zieken en bezetenen worden genezen doordat men een lokje van de heilige in het eigen haar invlocht. Het haar als locus van heiligheid kende ik eigenlijk alleen van de Merovingers. Aan het eind van het boek volgt nog een uiterst nuttige lijst van de uitgaven van Hildegards werken en de overige teksten met betrekking tot deze opmerkelijke vrouw.

Uit het bovenstaande is af te leiden dat de vertaling van de vita van Hildegard een nuttig werk is, dat zeer kan bijdragen aan de grotere kennis over deze mystica, ook in niet-wetenschappelijke kringen. Het boek maakt bovendien duidelijk hoeveel zaken met betrekking tot deze opmerkelijke vrouw nog op nadere studie wachten. Dit is zeker een verdienste.

Mathilde van Dijk