Madoc. Jaargang 2004

Franse teksten in vertaling

Erec en Enide. Een roman van Chrétien de Troyes vertaald door René Stuip, MemoranduM 1 (Verloren, Hilversum 2001). 112 p. ISBN 90-6550-650-0. €12, -
De Sleutel der Minne. Een middeleeuwse liefdeskunst vertaald door Julia Szirmai, MemoranduM 2 (Verloren, Hilversum 2001). 64 p. ISBN 90-6550-651-9. €8, -
Antoine de la Sale, Fantastische vertellingen uit de vijftiende eeuw vertaald door Martijn Rus, MemoranduM 3 (Verloren, Hilversum 2003). 64 p. ISBN 90-6550-680-2. €8, -
Chrétien de Troyes, Cligès. Een roman over liefde en list vertaald door René Stuip, MemoranduM 4 (Verloren, Hilversum 2003). 112 p. ISBN 90-6550-681-0. €12, -
De dood van koning Arthur vertaald door Sander Berg (Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam 2003). 233 p. ISBN 90-253-0190-8. €17,95

Het is verheugend dat in de afgelopen jaren een vrij groot aantal Oudfranse literaire teksten in het Nederlands is vertaald en op een goedkope wijze beschikbaar is gekomen voor een groot publiek. Vooral studenten met belangstelling voor middeleeuwse letterkunde profiteren van de boeken die uitgeverij Verloren aantrekkelijk geprijsd uitgeeft in de MemoranduM reeks. Bij uitgeverij Athenaeum-Polak & Van Gennep verschenen de afgelopen tijd twee vertalingen van de hand van Sander Berg: Chrétien de Troyes' Lancelot of De ridder van de kar (2001) en de hier te bespreken vertaling van de prozaroman La mort le roi Artu (2003). In beide reeksen wordt de volledige tekst vertaald, voorzien van

[p. 46]

een beknopte in- of uitleiding en een prettige vormgeving, gebaseerd op middeleeuwse handschriften en miniaturen. Ik bespreek de drie Arthurteksten uit de set van vijf straks samen, maar ga eerst in op De sleutel der minne en daarna op de Fantastische vertellingen.

De anonieme dertiende-eeuwse liefdesinstructie die Julia Szirmai vertaalde, is een juweeltje. Veel van de liefdesadviezen aan minnaars (boek 1) en meisjes (boek 2) zijn afkomstig uit Ovidius' werk. De dichter beschrijft in zijn proloog dat hij in een droom van de god der liefde de opdracht kreeg in kort bestek de liefdeskunst uiteen te zetten. Het boek moet bovendien een zodanig formaat hebben dat de minnaar het altijd bij zich kan dragen en raadplegen. Vervolgens worden in korte hoofdstukjes (die door de vertaalster zijn aangebracht en van een paragraaftitel voorzien) allerlei aspecten van het liefdesspel behandeld, van persoonlijke hygiëne tot verschillende standjes. Het zijn versiertips op z'n middeleeuws, compleet met openingszinnen: ‘Van wie zijn die paarden die daar aankomen?’ (p. 20).

Met name in het boek voor de mannen klinkt met een zekere ironie een dubbele moraal door: om de geliefde te verkrijgen is alles geoorloofd, ook liegen en bedriegen (als je maar niet betrapt wordt!). Er zijn smoesjes en geveinsde complimentjes te over: ‘En is zij niet al te snugger, doe dan alsof zij verlegen is en zeg haar dat zij haar gedachten beter verborgen kan houden dan openbaren’ (p. 35) of ‘Als ze moddervet is, zeg dan dat ze op de godin Venus lijkt’ (p. 40). De vertaalster heeft in deze passages de toon heel goed weten te treffen en dat levert een zeer vermakelijk boekje op. Grappig is ook dat de lezer hier en daar de literaire context door de adviezen heen ziet schemeren: pas op in het donker, want soms ligt er een dienstertje in het bed van haar dame. Dat is een passend advies in de wereld waarin het Tristanverhaal beschrijft hoe Mark de huwelijksnacht met Brangien in plaats van de al door Tristan ontmaagde Isolde doorbrengt, en waarin de Lancelot en prose vertelt hoe Lancelot in het bed van de dochter van de Graalkoning wordt gelokt, terwijl hij denkt met Guinevere te vrijen (p. 39).

Het mannelijke vertelperspectief klinkt ook door in het gedeelte voor de meisjes, die erop gewezen worden dat het toch wel een natuurlijke plicht is je aan de liefde over te geven. Hun wordt geadviseerd hun cosmetische hulpmiddeltjes uit het zicht te houden, op te passen voor mooipraters (een goed advies, gezien boek 1) en bijvoorbeeld te leren schaken, omdat dat een prima gelegenheid biedt om amoureuze zaken af te handelen. De adviezen gaan vrij ver, tot aan het kiezen van een seksuele positie waarin je charmes het best tot hun recht komen en het doen alsof je klaarkomt. Sex and the city in de dertiende eeuw en zeer de moeite waard! Klein minpuntje: in de inleiding wordt wel uitgelegd dat de verzen aan het einde van de tekst de namen van de auteur en zijn dame versleuteld weergeven en dat die raadsels (nog) niet opgelost kunnen worden, maar de keuze ze daarom maar niet te vertalen (of desnoods in het Frans te geven) is een zwaktebod.

Antoine de la Sale's Fantastische vertellingen dateren uit de jaren 1440 en zijn afkomstig uit grotere werken die meestal een didactisch doel hadden. De la Sale's toon is uitleggerig, zo wordt bijvoorbeeld bij de term scheepsjongens toegevoegd: ‘dat zijn pages die op een schip dienen’ (p. 35). De auteur spreidt zijn

[p. 47]

kennis van de klassieke Oudheid ten toon en vertelt vooral verhalen over dingen die als wonderbaarlijk worden ervaren, vaak als bewijs van Gods almacht. Zo is er het verhaal van de edelman die Jezus op bezoek krijgt in de gedaante van een melaatse en wordt beloond voor de goedheid die hij en zijn vrouw de zieke betonen. Het is opvallend dat De la Sale in zijn teksten nadrukkelijk aangeeft dat hij bepaalde zaken van ooggetuigen heeft vernomen of zelf heeft gezien. Dat maakt hem volgens de middeleeuwse conventies betrouwbaar. Hij voegt aan zijn beschrijving van de Berg van de Sibille zelfs een realistische tekening van de locatie toe en zegt aan het begin van zijn ‘Excursie naar de Liparische eilanden’: ‘Dit relaas zou ik niet op papier hebben gezet als het niet bevestigd geweest zou zijn door verklaringen en getuigenissen van diverse ooggetuigen.’ (p. 29, zie voor dergelijke formuleringen ook p. 17, 36, 39, 45, 46, 48, 56, 58, 59 en 62).

Dit derde deel van de MemoranduM-reeks is tot nu toe het enige dat niet door een reeksredacteur is gemaakt en het wijkt dan ook een beetje af van het model. Vooral de inleiding is veel langer dan die van De sleutel der minne of Erec en Enide. Dit stuk geeft, naast biografische informatie, vooral aan waarom de vertaler Martijn Rus vindt dat De la Sale's vertellingen uitzonderlijke voorlopers zijn van de fantastische verhalen van latere auteurs als E.A. Poe en E.T.A. Hoffmann. Echt overtuigend vind ik dat betoog niet, aangezien De la Sale zich verantwoordt en steeds duidelijk aangeeft waar de navertelde lokale legenden naar zijn mening de grens der geloofwaardigheid overschrijden. Vanuit de literatuur van de negentiende eeuw bekeken neigt dat misschien naar het fantastische of sublieme, vanuit middeleeuws perspectief zijn die verhalen niet vreemder of fantastischer dan Beatrijs of de reis van Sint Brandaan.

De overige twee delen van de MemoranduM-reeks en de Lancelot-vertaling van Sander Berg hebben ervoor gezorgd dat alle vijf de prachtige Arthurromans van Chrétien de Troyes nu in het Nederlands beschikbaar zijn. Chrétiens Graalroman Perceval werd al in 1979 door René Stuip vertaald, terwijl Yvain ou le chevalier au lion in 1994 door Corinne Kisling in het Nederlands werd omgezet. René Stuip vertaalde nu Erec et Enide en Cligès. Dit zijn Chrétiens eerste en tweede roman, zo wordt aangenomen. De proloog van Cligès geeft daarvoor het voornaamste argument: Chrétien noemt Erec als één van zijn eerdere werken. Beide teksten zijn vertaald in prettig leesbaar Nederlands. Heel af en toe lijdt de leesbaarheid onder de wens van de vertaler heel correct weer te geven wat er in het Oudfrans staat: ‘Sommige ridders geven op straat sperwers en tweejarige valken te eten, anderen brengen volwassen mannetjes en twee- en eenjarige haviken naar buiten’ (Erec, p. 19). De lange monologen over de liefdesgevoelens in Cligès zullen de vertaler de nodige hoofdbrekens hebben bezorgd. De oplossing die nu gekozen is om aan te geven dat de monoloog af en toe in een interne dialoog verandert, is geslaagd: er worden dan liggende streepjes gebruikt om aan te geven dat er een andere stem klinkt. In beide teksten heeft de vertaler een hoofdstukindeling compleet met hoofdstuktitels aangebracht. Soms zijn die titels een signaal voor de ingewijden. Zo heet een belangrijk hoofdstuk in Erec ‘Crisis!’ (p. 48). Dat omschrijft helder wat er in die passage aan de hand is, maar het is ook de gebruikelijke aanduiding voor dit specifieke verhaalmoment in de

[p. 48]

structurele analyse van het verhaal, die demonstreert dat het verhaal een Doppelwegstruktur heeft. Het is een tweeluik, waarin een eerste avonturenweg de held een geliefde oplevert, maar nog geen duurzame harmonie. De relatie wordt verstoord door een crisiselement (in dit geval de beschuldiging dat Erec zijn ridderlijke taken verzaakt door alleen maar met Enide in bed te liggen) en er is een tweede avonturentocht nodig om een duurzaam geluk te bereiken.

De inleiding van Erec et Enide had aan dit soort zaken aandacht kunnen besteden, maar is nogal summier en bestaat bovendien voor een flink deel uit een samenvatting van het verhaal. Gelukkig wordt wel vermeld dat de opmerkingen over de man-vrouw relaties in de tekst vast veel discussie bij het contemporaine publiek zullen hebben opgeleverd. De inleiding bij Cligès is wat langer en bevat veel nuttige informatie die de lezer op deze minst bekende roman van Chrétien voorbereidt en bijvoorbeeld wijst op de specifieke verteltrant die de auteur hanteert. Er zijn in dit boekje ook veel meer aantekeningen die tekstelementen toelichten en bijvoorbeeld uitleggen hoe en waarom in Cligès steeds naar het Tristanverhaal verwezen wordt. Blijkens diverse vertellersopmerkingen had Chrétien weinig op met het idee dat een vrouw met twee mannen tegelijk een seksuele relatie zou kunnen onderhouden, zoals het geval is in de Tristanromans. In Cligès weet hij die situatie te vermijden door te beschrijven dat men echtgenoot Alis voor de huwelijksnacht een toverdrank geeft, waardoor hij wel denkt met Fénice de liefde te bedrijven, maar in werkelijkheid heerlijk slaapt en droomt.

Cligès is een mooi verhaal over liefde en list, en vooral ook over wat ware gelieven voor elkaar over hebben. Fénice onderwerpt zich zelfs aan een schijndood om maar bij haar geliefde Cligès te kunnen komen. Terwijl zij dood lijkt, wordt zij door drie geneesheren gemarteld: zij gieten kokend lood op haar handpalmen om haar tot leven te wekken, maar zij volhardt. Deze scène (weliswaar afkomstig uit een handschrift van een andere tekst, de Roman de la Poire) is afgebeeld op de omslag.

Nadat Chrétiens versromans de Arthurstof zeer populair hadden gemaakt in de decennia kort voor 1200, werden er na 1200 ook romans geschreven die niet de vers- maar de prozavorm hanteerden. De meest bekende romancyclus die toen ontstond, is de Lancelot en prose trilogie (later uitgebreid tot een vijfdelige cyclus). Het afsluitende deel hiervan, La mort le roi Artu, is door Sander Berg vertaald. Het is wellicht vreemd om voor alleen het slot te kiezen, maar daar zijn praktische en esthetische argumenten voor te geven. De eerdere delen (Lancelot en Queste del saint Graal) zijn of veel omvangrijker of veel religieuzer getint. De Mort Artu geldt als het mooiste van de drie delen, vooral omdat de menselijke tragiek het grootst is. De problemen rond de ontdekking van de liefdesrelatie van Lancelot en Guinevere zijn heel begrijpelijk, ook voor moderne lezers. De kracht van de roman ligt in de onafwendbaarheid van de ondergang, als die eenmaal door de ontdekking van het genoemde overspel in gang gezet is.

Net als zijn vertaling van Chrétiens Lancelot, is Sander Bergs De dood van koning Arthur prettig leesbaar. Het boek heeft een groter formaat en aangenamere bladspiegel dan de MemoranduM-boekjes. Het ziet er allemaal fraaier uit, maar er moet ook meer voor worden betaald worden. Het nawoord neemt meer pagi-

[p. 49]

na's in beslag dan de MemoranduM-inleidingen, en springt wat van de hak op de tak. Het bevat bevreemdende opmerkingen als: ‘Het prille proza is levendig, maar soms aandoenlijk, zoals bij de expliciete aankondiging van een parallelle verhaallijn (‘Mes atant lesse ore li contes a parler d'eus et retorne au roi Artu’) (p. 229). Ik snap niet goed wat daar aandoenlijk aan is, zeker niet vanuit middeleeuws perspectief. De entrelacementvertelwijze, waarvan dit soort schakelformules een belangrijk kenmerk is, wordt in de trilogie ontwikkeld tot een verfijnd vertelinstrument, dat op een vernieuwende wijze de gelijktijdigheid van allerlei gebeurtenissen kan suggereren. Wij zijn daar volledig mee vertrouwd en daardoor bij de overgang van het ene hoofdstuk naar het volgende gespitst op veranderingen van plaats, hoofdpersoon, tijd, enzovoort. Maar dat gold niet voor het middeleeuwse publiek, dat in de versromans al helemaal geen hoofdstukken kreeg voorgeschoteld en in de prozaroman door vertelinstantie omzichtig werd begeleid op dit soort plaatsen. Berg houdt de indeling van de middeleeuwse tekst wel een beetje in stand door middel van witregels, maar gaat bij zijn eigen hoofdstukindeling (bijvoorbeeld bij de hoofdstukken 2 en 5) blijkbaar van andere principes uit: zijn hoofdstukken corresponderen lang niet altijd met de entrelacementindeling. Jammer is het ook dat er geen verwijzingen naar de Franse brontekst worden gegeven: het valt niet mee om een passage uit de vertaling in de Oudfranse brontekst (de editie-Frappier van de Mort Artu) terug te vinden. Het Cligès-deel van de MemoranduM reeks heeft een iets betere oplossing voor dit probleem: in de inhoudsopgave staan bij de moderne hoofdstukindeling de versnummers vermeld.

De MemoranduM-reeks en de uitgaven van Athenaeum-Polak & Van Gennep zorgen ervoor dat de Franse middeleeuwse literatuur in het Nederlands goed voor de dag komt, terwijl de Griffioenreeks het Middelnederlandse literaire erfgoed op betaalbare wijze beschikbaar maakt. Nu nog vergelijkbare reeksen voor de Middelengelse en Middelhoogduitse literatuur, want ook teksten als Sir Thomas Malory's Morte d'Arthur en Heinrich von dem Turlins Diu Crône verdienen een moderne Nederlandse vertaling.

Frank Brandsma