Madoc. Jaargang 2003

[p. 177]

Recensies

Kunst in de kerk

Peter van Dael, De verbeelding van het Woord. Deel 2: De Middeleeuwen (600-1500) (Uitgeverij Gooi en Sticht; Kampen 2003) Geïll., 339 p. ISBN 90-304-1048-5. €49,50

‘In het begin was het woord, en het woord was bij God, en het woord was God’, zo luidt de aanvang van het evangelie volgens Johannes. De evangelist verwijst hiermee duidelijk naar het begin van het Oude Testament, waar Genesis begint met: ‘In het begin schiep God de hemel en de aarde’. Johannes heeft de scheppingsgeschiedenis in Genesis, die zeer beeldend is en waarin God als architect fungeert, geabstraheerd door haar te laten beginnen met het Woord. In het boek dat hier besproken wordt komen deze drie zaken voortdurend terug: woord, beeld en architectuur. Eens te meer wordt duidelijk dat de geschiedenis van de verspreiding van het Woord hand in hand gaat met de verbeelding ervan. Peter van Dael, voorheen hoofddocent kunstgeschiedenis aan de VU en tegenwoordig gastdocent aan de pauselijke Gregoriana-universiteit te Rome, neemt de lezer door middel van een inleiding mee op excursie door duizend jaar Middeleeuwen waarbij monumentale kunst centraal staat. Maar het boek is geenszins een opsomming van gebouwen en kapitelen. De historische, liturgische, literaire, hagiografische en theologische context van de ‘kunst in de kerk’ wordt uitvoerig in dit omvangrijke boek besproken.

Deel twee moet gezien worden als een vervolg op De verbeelding van het Woord. De oudchristelijke wereld (200-600) van Gerard Wellen. Besloten is dan ook om dezelfde thematische volgorde aan te houden. Of dit laatste gunstig uitpakt voor de studie die hier centraal staat, valt te bezien. In ieder geval is de taak die de auteur zich heeft gesteld bij het schrijven van dit boek geen eenvoudige geweest. Niet alleen zijn de onderwerpen zeer divers, de periode beslaat ook nog eens zo'n duizend jaar - dit in tegenstelling tot het deel dat de oudchristelijke wereld tot thema heeft. Dat de informatiedichtheid groot is, moge reeds duidelijk zijn bij het lezen van de eerste paragraaf van de inleiding, waar de scheiding tussen een Oostelijk en Westelijk Romeins rijk wordt besproken. Op ruim één bladzijde wordt het belang van Alarik, Odoaker, Justinianus, Mohammed, Karel de Grote, de Ierse Columbanus en Willibrord voor de middeleeuwse geschiedenis toegelicht. Het is buitengewoon knap dat de auteur erin is geslaagd om ondanks deze grote sprongen in tijd en ruimte toch een coherente, prettig leesbare en verantwoorde inleiding te schrijven, hoewel meer aandacht voor het ‘waarom’ van de gebeurtenissen niet zou hebben misstaan.

Na de uitgebreide inleiding volgt een thematische indeling, gebaseerd op iconografische concepten. Deze hoofdstukken zijn ruim voorzien van toelichtende afbeeldingen - in totaal honderden foto's. De interactie tussen de tekst van de

[p. 178]

auteur en de ondersteunende afbeeldingen is uitstekend. Het eerste thema dat de auteur aansnijdt gaat over ‘De beeltenis van Christus’, waarin de iconografie van Christus wordt toegelicht in chronologische volgorde. Uitgelegd wordt hoe de sterke Christusfiguur van de Franken, de Christus Imperator, steeds meer een abstracte figuur wordt. Deze maiestas Domini, die zijn wortels heeft in de vroegchristelijke periode, wordt één van de belangrijkste voorstellingen van Christus in de Romaanse kerkportalen, zoals het timpaan met het Laatste Oordeel in Conques (1125-1150). Via een ideale Christusfiguur zoals de zogenoemde Beau-Dieu uit de gotiek, legt Van Dael uit hoe het lijden van Christus een steeds prominentere plaats krijgt in de iconografie. Kruisbeelden en passievoorstellingen laten een steeds menselijker Christus zien.

In het volgende hoofdstuk over ‘God, engelen en duivelen’ staat de onzichtbare wereld centraal. De problematiek rondom het afbeelden van dogmatische onderwerpen, zoals de Drie-eenheid, komt uitvoerig aan de orde. Hiermee laat de auteur zien dat hij het bespreken van lastige onderwerpen voor een lekenpubliek niet schuwt. De wijze waarop hij dit doet verdient bewondering. Voortdurend worden theologische kwesties, zoals de interpretatie van de eucharistieviering, geïllustreerd door afbeeldingen in émail cloisonné, glas-in-loodramen en schilderijen. Duidelijk wordt aldus dat de viering in de Karolingische tijd als een offer werd gezien, terwijl in de satisfactietheorie van Anselmus (in diens Cur Deus homo uit 1100) de genoegdoening (misericordia) van de eucharistieviering centraal staat. Zo legt Van Dael uitvoerig uit hoe theologisch-liturgische ideeën hun weerslag hadden in de kunst.

Het hoofdstuk over ‘de Heilsgeschiedenis’ wordt ingeleid aan de hand van Vincent van Beauvais en diens driedelige Speculum maius, waarin het ontstaan van de wereld, haar geschiedenis en de wereldlijke deugden en ondeugden worden toegelicht. Dit hoofdstuk is dan ook bij uitstek geschikt om de link tussen Woord (de Bijbel) en beeld goed te laten zien. De auteur bespreekt hoe de door Beda uiteengezette vier grondslagen van de bijbelexegese (de zgn. sensus historiae, typologiae, allegoriae en moraliae) onder invloed van één van de belangrijkste exegetische werken uit de twaalfde eeuw, de Glossa Ordinaria, vorm en gestalte kregen in de kunst. Ook voor liturgisch drama is een plaats in het boek gereserveerd, waarbij de geschiedenis en de verbeelding van Kerstmis een grote plaats inneemt. Tenslotte bespreekt het hoofdstuk de iconografie van de dood van Christus aan de hand van verschillende kruisvoorstellingen.

De auteur is in het eerste deel van het omvangrijke hoofdstuk over ‘Het Christelijk leven’ duidelijk in zijn element. In de eerste paragraaf staat namelijk de kerk centraal. Dat hier uitvoerig bij wordt stilgestaan ligt, gezien het onderwerp van het boek, voor de hand. Systematisch wordt duidelijk gemaakt hoe abstracte interpretaties van bijbelpassages kunnen leiden tot verschillende vormen van beeldtaal. Zo laat Van Dael zien hoe de kerk als gebouw in de kunst wordt gepersonifieerd. Haar gedaanten zijn divers: ze is een apocalyptische vrouw, de bruid van Christus (sponsa Christi) of Ecclesia als tegenpool van Synagoge. Prachtig is de manier waarop in de apsis van de San Clemente te Rome het Woord volledig is geabstraheerd en gesymboliseerd (zie afbeelding 1). De spiraalvormige ranken zijn de wijnstok, een metafoor voor de kerk. De tekst onder

[p. 179]

Afb. 1. Absismozaïek in de San Clemente (ca. 1125). Uit: Peter van Dael, De verbeelding van het Woord (Kampen 2003) 164.

de afbeelding ‘Ecclesiam Christi viti similabimus isti... quam lex arentem set crux facit esse virentem’ (Vertaling van Van Dael: ‘wij hebben deze wijnstok, dor door de wet, maar groen door het kruis, vergeleken met Christus' kerk’, p. 164) legt uit dat de wijnranken van Christus' kruis een levensboom maken. Overigens heeft de auteur de tekst niet helemaal correct van het mozaïek getranscribeerd: er staat duidelijk crus op het mozaïek terwijl de auteur er crux in zijn transcriptie van heeft gemaakt.

Hoewel veel onderwerpen nogal abstract van karakter zijn, gaat de auteur de functionele aspecten van kerkgebouwen niet uit de weg. In een aantal paragrafen van het hoofdstuk worden concrete kerken besproken, met grote nadruk op de verschillende functies van de gebouwen. Hierbij is ook oog voor de mecenaatpolitiek. Jammer genoeg vallen de laatste drie paragrafen van het hoofdstuk er een beetje buiten. Hier worden onderwerpen als liturgie, catechese en de zeven werken van barmhartigheid besproken in een voor mij volstrekt willekeurige volgorde. Je blijft je tijdens het lezen afvragen hoe de middeleeuwse gelovige nu de samenhang zou hebben gezien tussen de terugkerende cycli van het kerkelijk jaar, catechese, de spiegel van de wetenschap en hoofdzonden. Als dan ook nog paragrafen over de dood, het leven na de dood, grafkunst en het hemelse Jeruzalem én de hele heiligenverering de revue passeren voordat met het volgende hoofdstuk wordt aangevangen, is het overzicht weg. Waarom bijvoorbeeld het ‘hemelse Jeruzalem’ niet bij het volgende hoofdstuk wordt besproken dat over het Laatste Oordeel gaat, is onbegrijpelijk. Het hoofdstuk over

[p. 180]

‘Het Christelijk leven’, dat bijna honderd bladzijden beslaat, eindigt tenslotte met de Mariaverering.

Het laatste hoofdstuk gaat over - hoe kan het anders - het Laatste Oordeel, onder de titel: ‘Hij zal wederkomen in heerlijkheid...’. Het is beduidend korter dan het vorige. In een vijftiental pagina's wordt het ontstaan van de idee van een duizendjarig rijk en de komst van de Antichrist uiteengezet. Het Laatste Oordeel zelf komt uiteraard ook aan bod. De iconografische voorbeelden komen veelal uit handschriften. Veel nieuws valt er in dit hoofdstuk niet te ontdekken, er is immers al zoveel gezegd in het voorgaande... Het gebrek aan overzicht voor de lezer, mede door een discrepantie tussen het aantal pagina's dat per hoofdstuk is toegekend, wordt hiermee bevestigd. De iconografie van het Laatste Oordeel is dermate belangrijk en frequent in de middeleeuwse kunst, dat het wat bevreemdend is om er in een paar bladzijden doorheen te ‘sjezen’.

Kortom, er is duidelijk té strak vastgehouden aan de volgorde van het eerste deel van de serie. Immers, de oudchristelijke wereld is de middeleeuwse niet. Bepaalde onderwerpen in de Middeleeuwen verdienen meer aandacht. Zo was het wellicht beter geweest als de heiligenverering een eigen hoofdstuk had gekregen. Andere onderwerpen hadden misschien ingekort kunnen worden, of samengevoegd. Hoofdstuk 3 over ‘God, engelen en duivelen’ past bijvoorbeeld prima bij het laatste hoofdstuk. Door de ongelijke verdeling krijgt het boek een beetje een ‘waterhoofd’. Ook is het jammer dat de bronvermelding vrijwel nihil is. Dit steekt de nieuwsgierige lezer die graag meer wil weten als tamelijk gespecialiseerde onderwerpen worden aangesneden. Tot slot is de vormgeving van het boek niet geslaagd als je bedenkt dat het de intentie van de makers was er een soort reisgids van te maken. Op de achterkant van het boek staat: ‘Het kan heel goed dienen als achtergrondlitteratuur voor reizigers en trekkers die op hun tochten (ook) kerken bezoeken en willen begrijpen wat zij daar zien’. Dit is niet realistisch, want het boek is veel te groot en te zwaar om mee te nemen op reis. Uit eigen ervaring weet ik dat je rugzak er zo'n twee kilo zwaarder van wordt. Ik zie het boek daarom meer als een zeer geslaagde synthese van de middeleeuwse beeldtaal in monumentale en kerkelijke kunst, waarin het beeld op uiterst deskundige wijze is verwoord.

Babette Hellemans