Madoc. Jaargang 2003

[p. 172]

De Multimediëvist

De rijkdommen van Huis Bergh

Medieval manuscripts from the Art Collection of Castle Huis Bergh, The Netherlands, Part I/Music of Attaignant - Obrecht Le Roy, 4 cd's/cd-rom's ('s-Heerenbergh 2002) €20, -

Nabij de Duitse grens, aan de zuidzijde van het Montferland, staat één van de belangrijkste kastelen van ons land: Huis Bergh. Het kasteel, waarvan de oudste delen mogelijk uit de twaalfde eeuw dateren, werd door eigenaars en bewoners in de loop der eeuwen ontwikkeld van een versterkte middeleeuwse veste tot een prestigieuze woonburcht, gelegen aan de rand van het grensstadje 's-Heerenbergh. De laatste bewoner van het kasteel, textielindustrieel J.H. Van Heek (1873-1957), was een groot kunstliefhebber. Hij verzamelde een niet onaanzienlijke reeks kunstwerken, waarvan de meeste uit de Middeleeuwen en de vroege Nieuwe Tijd dateren. Na zijn dood werden die ondergebracht bij de Stichting Huis Bergh. Van Heek had een bijzondere belangstelling voor de Middeleeuwen, mede omdat het de ontstaansperiode van zijn kasteel was.

De collectie van Huis Bergh behoort tot de voornamere verzamelingen op het gebied van middeleeuwse kunst in Nederland en omvat zowel beeldhouwkunst als schilderkunst, handschriften en kunstnijverheid. Tot de collectie behoort ook een verzameling handschriften van in totaal ruim 70 manuscripten en ongeveer evenveel losse handschriftbladen. Naast de middeleeuwse stukken omvat de kunstcollectie vele schilderijen, vooral portretten van vorsten en edelen (onder meer een serie Habsburgers), en beeldhouwwerk. Ook de meubelcollectie is de moeite waard. Deze bestaat - naast enkele middeleeuwse stukken - voornamelijk uit meubels van later tijd, waaronder een reeks neomiddeleeuwse stukken uit de negentiende eeuw. De collectie zou nog rijker geweest zijn, als het kasteel niet op 15 maart 1939 voor een deel was afgebrand. Veel objecten konden echter gered worden en bevinden zich nog altijd in het kasteel, dat gedeeltelijk is opengesteld voor bezoekers. Dankzij een eerste set van vier cd-rom's is nu een deel van deze objecten ook op afstand toegankelijk gemaakt voor onderzoekers en andere belangstellenden. Verder staan op de cd-rom's overzichten van delen van de kunstcollectie van Huis Bergh.

Als kasteelmuseum biedt Huis Bergh ook met regelmaat gastvrijheid aan concerten op het gebied van de oude muziek. De historische gebouwen zijn daar bijzonder geschikt voor. Op de vier cd-rom's is ook hiervan een neerslag te vinden: de schijfjes zijn namelijk tegelijkertijd ook audio-cd's met muziek uit de late Middeleeuwen en de Renaissance. Op de cd's zijn opnamen van liederen en instrumentale stukken te vinden van Pierre Attaingnant (ca. 1494-ca. 1551), Pietro

[p. 173]

Bono del Chitarino (1417-1497), Jacob Obrecht (1458-1505), Hans Kotter (ca. 1485-1541), Adrian Le Roy (†1598). Het zijn opnamen die in eigen beheer gemaakt zijn in Huis Bergh en de Hervormde Kerk in 's-Heerenbergh van stukken. Van sommige van deze composities is mij niet bekend dat ze eerder op cd verschenen.

Om meerdere redenen is het een waardevol initiatief dat de collectie van Huis Bergh op deze manier toegankelijk gemaakt is. Deze mooie verzameling verdient een grotere bekendheid. De aanwezige kunstvoorwerpen zijn op deze manier gemakkelijker toegankelijk en - wat vooral voor de handschriften geldt - de cd-rom maakt raadpleging van de originelen minder snel noodzakelijk. Dankzij het werk van Musick's Monument en Stichting Huis Bergh kan men nu elektronisch door enkele van de daar bewaarde handschriften ‘bladeren’. De meeste manuscripten zijn in één of meerdere pdf-bestanden opgeslagen, maar jammer genoeg ontbreekt een helder overzicht van de aanwezige handschriften. Pas op cd-rom nummer vier is er een kleine catalogus te raadplegen. Van ieder handschrift is een beschrijving opgenomen. Deze zijn door hun onvolledigheid, type- en taalfouten slecht bruikbaar. Wie de signatuur weet van het boek dat hij wil bekijken, kan echter direct op één van de cd-rom's zoeken. Dit zijn de eerste van een reeks tegenvallers, want dit lovenswaardige project is uitgemond in een set van 4 cd-rom's waar ook zeer veel op aan te merken is.

Het geheel is opgeborgen in een kleine cassette waarop fraaie miniaturen zijn afgebeeld. Ook op twee van de cd-romschijfjes staan fragmenten uit hetzelfde handschrift. Het zijn verluchtingen uit Bergh hs. 43, een Frans-Italiaans handschrift van omstreeks 1300, één van de mooiste uit de collectie. Het staat niet op de cd-rom's, omdat daar alleen de Noord- en Zuid-Nederlandse handschriften op staan. Het is spijtig dat deze vlag de lading niet dekt: op een boek over gotische architectuur in Nederland zet je toch ook niet de kathedraal van Chartres op de voorkant? Deze verwarrende keuze van omslagillustraties was niet nodig geweest: de handschriften die wel op de cd-rom's staan bevatten meer dan voldoende materiaal voor een mooie verpakking van het geheel. Zo is er het fraaie Brugse missaal van het Maria Magdalenagilde uit 1475. Of het getijdenboek uit Luik (HS 35) met 24 gehistoriseerde initialen, een grote miniatuur en fraai penwerk. Dit laatste werk dateert van omstreeks 1275 en behoort tot de oudere stukken.

De toegankelijkheid van de cd-rom's laat nogal te wensen over. Al zoekende heeft men nu eens het gevoel te staan tegenover een omgevallen boekenkast (met uiterst fraaie boeken!), dan weer verdwaald te raken in een labyrint van kunstwerken. Extra uitleg bij de schijfjes ontbreekt helaas. De cd-rom's één, drie en vier bevatten nagenoeg alleen pdf-bestanden van handschriften. Op cd-rom vier vinden we eindelijk een inhoudsopgave. Deze bevindt zich ook in het kleine boekje bij de cd-rom's, maar de presentatie is nogal warrig. Een goede handleiding bij de cd-rom's zou de toegankelijkheid ervan zeker vergroot hebben (en dat is tenslotte een van de doelstellingen van de samenstellers).

Op cd-rom twee bevindt zich een programma dat de kunstcollectie van de Stichting Huis Bergh toont. Hier vindt men in verschillende categorieën de

[p. 174]

kunstobjecten gerangschikt: schilderijen, beelden, reliëfs, handschriften, meubels en andere objecten van kunstnijverheid. De toelichtingen bij de kunstnijverheidscollectie zijn soms zeer summier, dan weer uitgebreid. Bij de schilderijencollectie zijn er vaak vrij uitgebreide teksten, waarbij vooral de iconografie wordt behandeld. De kunstwerken worden soms met verve aangeprezen: teksten als ‘Everything about this painting is wonderful’ en ‘It is marvellously painted’ passen wellicht bij een enthousiaste rondleiding door het kasteel, maar horen op een dergelijke cd-rom niet thuis. Verder schuwen de auteurs geen vergelijkingen met het heden: zo is er bij een laatmiddeleeuws schilderij sprake van een Escherlike perspective, heten handschriften toen dezelfde rol te hebben vervuld als luxe auto's nu en wordt het bidden om voorspraak van heiligen bij Christus vergeleken met het lobbyen van burgers in regeringskringen.

De teksten bevatten helaas regelmatig storende fouten: is de kwalificatie ‘Christian subject’ voor de oudtestamentische figuur Judith al problematisch, spreken van Saint Judith is onjuist. De problematiek van de deuteroncanonieke boeken lijkt voor de auteur ook niet helder. In andere gevallen gaat het ronduit mis. Bij het vleugelaltaar van Hans Döring van de Heilige Familie (1515), één van de topstukken uit de verzameling, wordt de genealogie van Christus danig door elkaar gehaspeld. Eerst is er sprake van de drie echtgenoten van de drie Anna's. Daarna wordt Anna de moeder (in plaats van grootmoeder) van Jacobus de Meerdere, ‘die later naar Spanje ging’. Dat is nogal kort door de bocht voor de apostel die de marteldood stierf in Palestina en wiens gebeente later op wonderbaarlijke wijze werd overgebracht naar Galicië... Aan de maagd Maria wordt een derde man toegeschreven, Zebedee, terwijl ongetwijfeld Anna bedoeld wordt. En Anna wordt vervolgens de moeder van Johannes de Doper genoemd (dochter/moeder Elisabeth wordt voor het gemak overgeslagen). Komisch is de uitleg over het zegenend gebaar dat het Christuskind naar de drie koningen maakt. De auteurs interpreteren dit als een spreekgebaar, maar wijzen erop dat het onwaarschijnlijk is dat het Christuskind al na twee weken kon spreken. Het gebaar moet dan ook verwijzen naar Christus als het vleesgeworden Woord. Dat laatste is vast waar, het eerste echter is nogal naïef. Liturgisch wordt de Openbaring des Heren (Epifanie of Driekoningen) twee weken na de Geboorte (Kerst) gevierd, maar die liturgische kalender kan natuurlijk niet over het leven van Christus worden gelegd. Dan zou Hij na drie à vier maanden gekruisigd zijn... De Christusfiguur van de Epifanie is toch in de eerste plaats de nieuwe Koning, die zich als Verlosser aan de mensheid toont. Het is buitengewoon jammer dat het commentaar bij de kunstvoorwerpen zo te kort schiet.

De vormgeving van het kunstcollectieprogramma is helaas ronduit bedroevend. Zware donkere achtergronden met balken in groen, paars en blauw omringen de afbeeldingen die soms maar een vijfde van het beeldscherm innemen. Soms is er de mogelijkheid een detail uit te vergoten. Vermoeiend is het lezen van witte letters op zwarte ondergrond. Bij een aantal onderwerpen staat een lemma uit de Catholic Encyclopaedia van 1913 als toelichting en soms uit een recentere Encyclopaedia Britannica. De cd-rom's zijn voornamelijk in het Engels, maar niet exclusief. Sommige teksten zijn alleen in het Nederlands: zo worden de oud-Nederlandse liederen alleen in modern Nederlands vertaald, en niet in

[p. 175]

het Engels. De Engelse vertaling en de spelling laten op sommige punten te wensen over. Henk van Os wordt zowel als prof. van Oss, Prof. van Os als Prof. of Os vermeld. Koningin Ida heet elders Itta, Pepin I ook wel Pepijn the Elder en Frans- en Nederlandstalige namen van steden in de Zuidelijke Nederlanden worden door elkaar gehaald (Nivelles, Nijvel en Kamerijk, Cambrai), wat vooral voor de Engelstalige raadpleger lastig is.

De waarde van deze cd-rom's ligt in de eerste plaats in het beschikbaar stellen van een aantal handschriften uit de collectie Huis Bergh. In mijn eigen omgeving kon ik al iemand blij maken met deze rijkdom. Het is de bedoeling dat dit met meer manuscripten uit de collectie gaat gebeuren en dat is verheugend. Mogelijk kunnen er daarbij nog enkele verbeteringen worden aangebracht. Zo is de foliering van de handschriften niet of onduidelijk aangegeven. Bij HS 3 is de miniatuur van de Opdracht in de tempel vier maal in verschillende grootte weergegeven, waardoor de nummering erg onduidelijk wordt. Van de achterzijde van de miniatuur is alleen een detail opgenomen en niet het hele blad. Sommige handschriften zijn compleet afgebeeld. Codicologen zouden graag gezien hebben dat daarbij ook de band en het voor- en achterwerk consequent waren meegenomen. Dat is maar in enkele gevallen gedaan.

Men kan de handschriften op verschillende manieren bekijken. Er is de keuze tussen 200% weergave of complete print. Dat laatste geeft een iets beter overzicht van het handschrift. Alleen... waarom zijn de pagina's soms op hun kant gefotografeerd!? Het is jammer dat de handschriften niet gewoon pagina voor pagina zijn opgenomen met bij interessante details de mogelijkheid tot inzoomen. Bij handschriften waarvan de foto's nogal donker zijn, is de resolutie soms onvoldoende. Bij HS 10 (cd-rom één; een getijden- en gebedenboek voor het bisdom Utrecht) zijn alleen de miniaturen en initialen afgebeeld; het prachtige penwerk is spijtig genoeg niet compleet ontsloten. HS 16 is weergegeven in vogelvluchtperspectief; het is onduidelijk waarom hiervoor gekozen is. Bij dit handschrift kun je doorklikken naar de complete (?) doctoraalscriptie van Anja Veenemansdijk uit 1989, die handelt over dit manuscript. Deze tekst is alleen in het Nederlands beschikbaar. Elders wordt verwezen naar een stuk van Henk van Os dat op één van de cd-rom's zou moeten staan, maar dat ik niet terug kon vinden.

Meermaals wordt op de cd-rom's verwezen naar andere activiteiten van de particuliere stichtingen Huis Bergh en Musick's Monument. De gedachte dat de overheid wel zorgt voor ons museaal cultureel erfgoed, heeft in Nederland geleid tot een verregaande afstomping van het particulier initiatief op dit gebied. Ook vanuit dat perspectief zijn de activiteiten rond Huis Bergh bijzonder. De onderhavige cd-rom's zijn de eerste resultaten van het project om de collecties van Huis Bergh op deze wijze breed toegankelijk te maken, een initiatief dat waardering en navolging verdient. Het is duidelijk dat de samenstellers van deze cd-rom's hun werk met veel enthousiasme en bezieling hebben gedaan. Het is daarom des te betreurenswaardig dat deze eerste set nog zoveel onvolkomenheden en kinderziektes heeft. Dat de set slechts 20 euro kost, is daarvoor geen excuus. Navraag bij de ontwikkelaars van de cd-rom's leerde dat volgende uitgaven met steun van de Universiteit van Amsterdam op DVD zullen ko-

[p. 176]

men, waarbij ieder manuscript op elke willekeurige plek uit te vergroten is met de muis. Naast de openingen van het handschrift komt rechts een transcriptie te staan, die ook digitaal voorgelezen kan worden. Dat vervolg klinkt veelbelovend. Wellicht kan deze wat valse start dan ook overgedaan worden.

Jeroen Westerman

Op de Internet-sites van Huis Bergh - http://www.huisbergh.com/ - en de Stichting Musick's Monument - http://www.musicksmonument.nl/ - en de eraan gelieerde webpagina http://www.hshaarlem.nl/home/titaantje/huisbergh/ is informatie te vinden over het kasteel, de collectie en de cd-rom.