Madoc. Jaargang 2003

Kapitelen en portalen

Elizabeth den Hartog, Romanesque Sculpture in Maastricht (Bonnefantenmuseum; Maastricht 2002) 573 p. Geïll. ISBN 90-72251-31-8. Prijs: €44,50.

In de twaalfde eeuw beleefde de kunst in het Maasland een periode van grote bloei. Vooral de befaamde metaalbewerkers drukten hun stempel op de ontwikkeling van de beeldende kunst. Ook de beeldhouwkunst bereikte een hoog niveau. Veel van die sculptuur is verloren gegaan. Maar in de twee grote kerken van Maastricht, de Sint-Servaas en de Onze-Lieve-Vrouwekerk, is nog heel wat beeldhouwwerk op de oorspronkelijke plek te bewonderen. Elizabeth den Hartog, expert op het gebied van Romaanse architectuur en sculptuur in het Maasland, ondernam in opdracht van het Bonnefantenmuseum de gigantische taak voor het eerst een overzicht samen te stellen van al het Romaanse beeldhouwwerk in Maastricht: dat in de twee kerken en dat in het museum, waar veel fragmenten uit vooral de Onze-Lieve-Vrouwekerk na restauraties terecht zijn gekomen.

Maar het boek is veel meer dan een inventarisatie. Het is een waar standaardwerk geworden op het gebied van de sculptuur van het twaalfde-eeuwse Maastricht - het gaat dan met name om kapitelen en portalen uit de periode 1140-1170. De catalogus van Maastrichtse Romaanse (en vroege gotische) beeldhouwwerken, door Den Hartog stuk voor stuk gedetailleerd beschreven, wordt voorafgegaan door een uitvoerige verhandeling over alle denkbare aspecten van de sculptuur. De auteur begint met een overzicht van de geschiedenis van de twee kerken en het beeldhouwwerk dat de architectuur verfraaide. Daarbij komen ook de restauraties in de negentiende en de vroege twintigste eeuw, toen

[p. 51]

veel bouwsculptuur werd toegevoegd of vervangen, ter sprake. Op basis van onderzoek naar de restauratiegeschiedenis analyseert Den Hartog welk beeldhouwwerk in situ nog werkelijk uit de twaalfde eeuw stamt en waar het om negentiende-eeuwse vervangingen gaat, én waar de sculptuur die zich nu buiten de kerken bevindt oorspronkelijk zijn plaats moet hebben gehad.

Een uitvoerige bespreking van de stijl ontbreekt daarbij niet. Stijl en motieven van het Maastrichtse architectonische beeldhouwwerk vertonen opvallende overeenkomsten met Italiaanse sculptuur uit de twaalfde eeuw. De steenhouwers uit de Maastrichtse werkplaats waren volgens Den Hartog dan ook opgeleid in Italië, waarschijnlijk in Lombardije. Een heel netwerk van elitaire opdrachtgevers, die elkaar kenden uit de hoogste kerkelijke kringen of van het keizerlijk hof, zorgde voor de verspreiding van de stijl in het Maasland, maar ook tot ver in Duitsland. Den Hartog bespreekt echter niet alleen de stijl en de datering van de sculptuur, maar behandelt ook de steensoort en de techniek en gereedschappen waarmee de steenhouwers te werk gingen. Hoewel daarmee veel waardevolle informatie bijeengebracht is, wordt het betoog hier en daar wellicht wat al te technisch voor de gemiddelde lezer.

Toegankelijker zijn de hoofdstukken over de betekenis van de sculptuur. Den Hartog constateert een duidelijk verband tussen de plaats van het beeldhouwwerk en de betekenis. Zo waren het de oostelijke façades van de twee kerken die de twaalfde-eeuwse bezoeker het eerst zag als hij Maastricht over de oude Romeinse brug over de Maas binnentrad. Rond het midden van de twaalfde eeuw werden beide oostfaçades daarom verfraaid: ze kregen een monumentaal uiterlijk met een grote centrale apsis, geflankeerd door torens en portalen, bedoeld om te imponeren.

Maar het zijn de Maastrichtse kapitelen die het meest in het oog springen. De Onze-Lieve-Vrouwekerk en de Sint-Servaas beschikken beide over een indrukwekkende cyclus gebeeldhouwde kapitelen. De betekenis van die sculptuur is op het eerste gezicht niet altijd duidelijk. Lang ging men er daarom vanuit dat de kapitelen een puur decoratieve functie hadden. Maar Den Hartog concludeert dat er wel degelijk een boodschap te vinden is in de individuele kapitelen en in de cycli als geheel: de sculpturen hebben een symbolische betekenis en vormen samen een coherent iconografisch programma. Een mooi voorbeeld is te vinden in het westwerk van de Sint-Servaas, een door twee torens geflankeerd rechthoekig bouwdeel van drie verdiepingen, waarin zich 34 kapitelen bevinden met daarop planten, beesten, naakte figuren en werkende mensen. Geen betekenisloze decoraties, zo ontdekte Den Hartog. Hier is de natuur in al zijn variaties afgebeeld als een weerspiegeling van Gods almacht. Opvallend - en grappig - zijn de vele vreemde wezens die de kapitelen bevolken. Het zijn de uiteenlopende rassen die over de aarde verspreid leven en die in veel middeleeuwse geschriften besproken worden: kleine pygmeeën en enorme reuzen, Sciopoden die zich met grote snelheid voortbewegen op slechts één gigantische voet - die hun ook als parasol kan dienen - en Astomi, een volk zonder mond dat leeft door aan appels en planten te ruiken en sterft bij het inhaleren van een onsmakelijke geur. Op kapiteel 23 (afb. 1) is een van de zogenaamde Blemmyae te zien, een legendarisch menselijk ras zonder hoofd of nek, maar met een ge-

[p. 52]

Afb. 1. Maastricht, Sint-Servaas: kapiteel in het westwerk met een zogenaamde Blemmyes (uit: Den Hartog, Romanesque sculpture in Maastricht, 392).

zicht op de borst. Het wezen wordt geflankeerd door twee Cynocephali, figuren met hondenhoofden die communiceerden door te blaffen en in de bergen van India voorkwamen. De twee Cynocephali happen naar de Blemmyes, die tussen hen in gevangen zit. Het zijn kwaadaardige wezens, zondaars. Want zo werden al die wonderbaarlijke rassen in de Middeleeuwen meestal gezien: hun monsterlijke uiterlijk zou het resultaat zijn van zondigheid. De wezens op de kapitelen tonen dus niet alleen de verscheidenheid van Gods schepping, maar vormen ook een waarschuwing tegen zonde en ongehoorzaamheid.

Ieder individueel kapiteel blijkt uitdrukking te geven aan hetzelfde onderliggende thema. De zondeval bracht het kwaad en chaos in de wereld. Uit al deze aardse verwarring bestaat slechts één uitweg: een deugdelijk leven volgens de geboden van God. Alleen zo kan de mens het paradijs en de boom des levens terugvinden. Die boom des levens is in het westwerk van de Sint-Servaas centraal afgebeeld, temidden van de aardse chaos. En over al deze taferelen schijnt een grote centrale oculus, een rond venster, zijn licht. Die oculus is wel geïnterpreteerd als Christus als de zon, als sol invictus of sol iustitiae. Want alleen het christelijk geloof kan uiteindelijk redding brengen aan de zondige bewoners van de aarde. Maar de oculus was waarschijnlijk ook een verwijzing naar de heerschappij van de wereldlijke heerser. Die nam plaats voor het venster en stond zo in het licht als plaatsvervanger van Christus, midden in Gods schepping. En die plek in het westwerk was misschien wel bestemd voor de keizer zelf, aangezien de Sint-Servaas traditioneel een sterke band met het keizerlijk huis had. De ka-

[p. 53]

pitelen van het westwerk van de Sint-Servaas zijn dus verre van betekenisloos: ze zijn een gids in steen van de morele, religieuze en politieke opvattingen van de twaalfde eeuw.

Elizabeth den Hartog heeft een indrukwekkend boek geschreven, dat in zijn uitvoerigheid en gedetailleerdheid vrijwel geen aspect van het Maastrichtse beeldhouwwerk van de twaalfde eeuw onbesproken laat. Soms leest het wat stroef, vooral daar waar het Engels en het Nederlands door elkaar lopen; het boek verdiende het vanwege het internationale belang van het onderwerp in het Engels geschreven te worden, maar Nederlandse termen en namen zijn daarbij onvertaald gelaten. Het materiaal is met veel eruditie samengebracht en geïnterpreteerd. Den Hartog durft ver te gaan in haar interpretaties en bij het leggen van verbanden. Dat maakt haar redeneringen hier en daar misschien wat speculatief, maar het levert ook veel nieuwe inzichten op. Bovenal is het een grote verdienste van het boek dat het zich niet op één enkel onderdeel van de sculptuur concentreert, maar zowel stijl als iconografie, makers als opdrachtgevers én het verband tussen het beeldhouwwerk en de architectuur behandelt om de lezer een zo compleet mogelijke blik te bieden op het Romaanse beeldhouwwerk van Maastricht.

Mariëlle Hageman