Madoc. Jaargang 2003

[p. 48]

‘Kennis’-making met de Middelnederlandse Artesliteratuur

E. Huizinga, O.S.H. Lie en L.M. Veltman (eds), Een wereld van kennis. Bloemlezing uit de Middelnederlandse artesliteratuur (Verloren, Hilversum 2002). geïll. 237 p. ISBN 90-6550-679-9. €14, -.

In de meeste taalgebieden staat de artesliteratuur in de schaduw van de beter gekende literaire werken en dit geldt ook voor het Middelnederlands. Toch is reeds veel interessant onderzoek verricht naar deze teksten, dat vooral dankzij de publicatie van het Repertorium van de Middelnederlandse artes-literatuur van Ria Jansen-Sieben in 1989 nieuwe impulsen gekregen heeft. Om de verschillende onderzoeksprojecten over de Middelnederlandse artesliteratuur beter op elkaar af te stemmen en ook om deze teksten bekend te maken bij een breder publiek, werd in 1999 WEMAL opgericht, de Werkgroep Middelnederlandse Artesliteratuur. Tijdens de oprichtingsvergadering bleek dat er duidelijk nood was aan een betaalbare bloemlezing die de lezer een overzicht zou geven van de verschillende facetten van dit genre. Het resultaat is Een wereld van kennis. Bloemlezing uit de Middelnederlandse artesliteratuur geworden, een werk dat zich vooral richt op eerste- en tweedejaarsstudenten, maar ook andere geïnteresseerden zeker zal boeien.

Conform de vermelde doelstellingen komen in dit boek zowel de artes liberales (trivium en quadrivium), als de artes mechanicae (ambachten) en de artes magicae of incertae aan bod, terwijl de laatste bijdrage handelt over encyclopedieën. Deze verschillende onderdelen worden voorafgegaan door een verhelderende inleiding, met niet alleen een antwoord op vragen als welke teksten als artesliteratuur bestempeld worden (zie de definitie van Jansen-Sieben (1989: 5): ‘geschriften die een utilitair, instructief, en niet (hoofdzakelijk) een recreatief, esthetisch, religieus of emotioneel doel beogen’), maar ook achtergrondinformatie over de middeleeuwse denkwereld (visie op de wereld, humoraalpathologie,...) en de wijze van kennisoverdracht tijdens deze periode.

De eerste bijdrage, door Ben van der Have, gaat dieper in op de eerste ‘soort’ artes, namelijk de artes liberales of vrije kunsten, die worden opgedeeld in het trivium (grammatica, retorica en dialectica) en het quadrivium (aritmetica, geometria, astronomia en musica). Een overzicht van de Middelnederlandse triviumteksten en achtergrondinformatie over taalonderwijs gaan de editie van vier fragmenten vooraf. Het eerste komt uit het Livre des mestiers - Bouc vanden ambachten, een Frans-Nederlands conversatieboekje dat vermoedelijk rond 1370 in Brugge vervaardigd werd. Daarna volgt een fragment uit het Gesprächbüchlein, een Frans-Duitse opvolger van het eerste werk, uit het begin van de vijftiende eeuw. Het derde stuk komt uit een recent herontdekt en onuitgegeven handschrift (Leiden, Universiteitsbibliotheek, Vulc. 93B) en handelt over de uitspraak van het Frans (Om wel Fransois te lezen), terwijl het laatste fragment uit een spellingstraktaat komt, dat de lezer onder meer leert hoe de lettergrepen in een woord als inhonorificabilitudinationibus te tellen.

[p. 49]

Na het trivium volgen twee bijdragen over het quadrivium. Eerst behandelt Annelies van Gijsen de Middelnederlandse vertaling van de Summa iudicialis de accedentibus mundi van John Ashenden (1347-1348). Dit werk bevat in twee boeken met elk twaalf ‘distincties’ zowel algemene als meer specifieke informatie over de verschillende aspecten van de tijdrekenkunde zoals planeten, horoscopen, weersvoorspellingen enzovoorts. Het uitgegeven fragment (distinctie I van boek I) handelt over het begin en de ouderdom van de wereld, de verschillende meningen die hierover heersen en een astrologische periodenindeling, die ontleend is aan de Arabische geleerde ‘Aomar’.

De tweede bijdrage over het quadrivium, door Lenny Veltman, gaat over de Middelnederlandse vertaling van een astrologisch traktaat, de Libellus Ysagogicus, dat oorspronkelijk in het Grieks geschreven was, en nadien een Arabische bewerking en Latijnse vertaling kende. De Middelnederlandse versie werd gemaakt op verzoek van Aleid van Zandenburg en van Buren, waarschijnlijk tussen 1337 en 1351, en getuigt van de toenemende interesse van leken voor wetenschappelijke teksten in de volkstaal. Dit traktaat is de enige Middelnederlandse tekst in een medisch verzamelhandschrift dat momenteel bewaard wordt te Berlijn (Staatsbibliothek Kulturbesitz, mgq 1404).

Na de artes liberales komen de artes mecanicae aan bod, met bijdragen over alchimie (dat beschouwd wordt als een opificium of handwerk), reisverhalen (behorend tot het domein van de navigatio), culinaire recepten (domein van de agricultura) en chirurgie (medicina). Veerle Fraeters bespreekt eerst het verschil tussen de ‘theoretische alchemie’ en de charlatans die zich eveneens met alchemie bezighouden. Daarna volgt een overzicht van de entree van de alchimie in het Westen en de belangrijkste traktaten uit de dertiende en veertiende eeuw, en een voorstelling van het handschrift Wenen, ÖNB, 2370 van ca. 1370, dat acht onuitgegeven Middelnederlandse teksten bevat. De eerste tekst, de Tabula chemica, wordt afgesloten met een berijmde appendix van een westers auteur, die hier uitgegeven wordt. In zijn bijdrage behandelt Hans van Dijk de reis in het Midden-Oosten van Joos van Ghistele (1446-1516). In zijn zoektocht naar het rijk van de priester-koning Johannes kwam deze Vlaamse edelman onder meer bij de sultan van Egypte terecht en de hier uitgegeven fragmenten geven een verslag van dit bezoek. Een heel ander onderwerp wordt aangesneden door Christianne Mulders, namelijk culinaire recepten. De uitgegeven recepten worden voorafgegaan door een uitzetting over onder andere middeleeuwse tafelmanieren en boodschappenlijstjes en gevolgd door een moderne bewerking, zodat de lezer ook zelf aan de slag kan gaan. De laatste artes mechanicae-bijdrage is van Erwin Huizinga, die de Middelnederlandse vertaling bestudeert van een Latijnse compilatie van medische teksten. De vertaling is van de hand van chirurg Willem van den Egher, terwijl het bewaarde handschrift (Kassel, Landesbibliothek und Murhardsche Bibliothek, 2^o Ms. med. 1) gekopieerd werd door Jan Jans(o)en. De verschillende prozateksten uit het handschrift worden afgewisseld met berijmde fragmenten, en het is de berijmde inleiding op de chirurgiecompilatie die hier uitgegeven wordt.

Het laatste artes-type betreft de artes magicae. In haar bijdrage behandelt Orlanda Lie de denkwereld van de magische recepten, die vooral gebruikt worden

[p. 50]

om het menselijk gedrag en de man-vrouw-relaties te beïnvloeden. De uitgave van enkele magische recepten uit het Hattemse handschrift C5 wordt gevolgd door een glossarium van de verschillende planten die in deze recepten voorkomen.

De laatste bijdrage, van Saskia Bogaart en Marcel van der Voort, gaat over de Middelnederlandse vertaling van de encyclopedie De proprietatibus rerum van Bartholomeus Anglicus. De auteurs geven achtergrondinformatie over de middeleeuwse zoölogie en de indeling van het dierenrijk bij Bartholomeus, waarna ze het fragment over de slangen uit de Middelnederlandse vertaling publiceren.

In alle uitgegeven fragmenten worden de moeilijke termen cursief gedrukt en geglosseerd in de marge, wat een vlotte lectuur van deze teksten toelaat. De meeste uitgaven zijn ook nog voorzien van verklarende voetnoten en een beknopte bibliografie sluit elke bijdrage af. De teksten worden afgewisseld met zwart-wit illustraties met onder meer reproducties van de handschriften die de uitgegeven fragmenten bevatten. Het resultaat is een mooi verzorgde bloemlezing, die de komende jaren zeker zijn nut zal bewijzen.

An Smets