Madoc. Jaargang 2003

[p. 40]

Dwars door de Europese Middeleeuwen

Wim Blockmans en Peter Hoppenbrouwers, Eeuwen des onderscheids. Een geschiedenis van middeleeuws Europa. (Prometheus, Amsterdam 2002). Geïll. 476 p. ISBN 90-5333-590-0. €36,08.

Eeuwen des onderscheids is een gewichtig en fraai boek, een etalage van de brede kennis en inzichten van de hoogleraren Middeleeuwse Geschiedenis van Leiden en Amsterdam. De kennis van zaken is indrukwekkend, vooral waar het minder voor de hand liggende terreinen aangaat, zoals de geschiedenis van de Islam of de vorming van het Osmaanse rijk De opbouw van het boek is chronologisch, met een inleidend hoofdstuk over ‘Begrippen en interpretatiekaders’ en een besluit getiteld ‘Nieuwe tijden?’, waarin de auteurs duidelijk proberen te maken waarom zij de Middeleeuwen beschouwen als eeuwen des onderscheids. De tussenliggende hoofdstukken gaan via ‘2: De Romeinse erfenis’ en ‘3: De Volksverhuizingen’, en onder meer ‘6: De wereld van de Franken’, ‘7: Versnelde groei’ en ‘8: Religieuze en kerkelijke vernieuwing’ naar ‘11: De verstedelijkte samenleving’, ‘12: De commerciële revolutie’, ‘15: De consolidatie van staten’ en ‘16: Crisis in de kerk en heroriëntatie van de gelovigen’. Daarna volgen dan nog een ‘chronologisch overzicht met de nadruk op politieke evenementen’, een selectieve bibliografie en een register.

Voor de besproken periode overlappen met name de meer thematisch opgezette hoofdstukken elkaar op een zinvolle wijze: vanaf hoofdstuk 8 over ‘religieuze en kerkelijke vernieuwing’ zijn er eigenlijk twee blokken (hoofdstukken 8-13 en 13-17) die respectievelijk de periode 1000-1250 en de periode 1250-1500 van verschillende kanten belichten. Hoofdstuk 13 (‘Denken over mens en wereld’) vormt de overgang en bestrijkt het hele tijdvak van Oudheid tot Late Middeleeuwen. Binnen de hoofdstukken wordt de geografische breedte gewoonlijk gezocht in het beknopt aangeven van ontwikkelingen elders; de nadruk blijft liggen op West-Europa. Scandinavië en het Oosten (maar ook Ierland) komen veel minder vaak en dan ook minder diepgaand aan bod. Dat is wel eens jammer, want de vergelijking met ontwikkelingen in andere gebieden kan zeer inzichtelijk zijn, zoals de pagina's laten zien waarin het Osmaanse rijk tegenover de steeds mislukkende West-Europese pogingen tot imperiumvorming wordt gezet. De visie op de Vikingen pakt verrassend uit: de auteurs benadrukken (p. 150) dat hun rooftochten toch ook de circulatie van goederen stimuleerden en West-Europa inschakelden in een intercontinentaal handelssysteem. Zo bezien lieten de Vikingen niet alleen koppen rollen.

Inhoudelijk zijn alle hoofdstukken het lezen meer dan waard. Het zijn op zichzelf staande informatieve eenheden die af en toe terzijdes bevatten in de vorm van korte uitweidingen. Deze grijze pagina's bieden boeiende doorkijkjes, waarin de auteurs hun hoge gezichtspunt verlaten en even de teksten in duiken of een persoon (bijvoorbeeld Christine de Pizan, p. 375) of gebeurtenis (De ‘vrede’ van Valenciennes, p. 271) nader toelichten. Meer dan in het toch afstandelij-

[p. 41]

ke algemene betoog wordt de lezer hier de middeleeuwse realiteit gewaar, vooral als de teksten zelf aan het woord komen, zoals in het verslag dat Ibn Fadhlan geeft van de crematierituelen van een groep Vikingen, inclusief de daden van een slavin die haar meester in de dood volgt (p. 111). De verhelderende kaarten, diagrammen en illustraties zijn van goede kwaliteit. Soms zijn de zwart-wit plaatjes wat klein afgedrukt, maar daar staan fraaie pagina's met kleurenafbeeldingen tegenover.

Een enkel bijschrift is incorrect: de kleurenafbeelding na p. 305 wordt kortweg beschreven als ‘detail van een miniatuur’ en is in de onbegrijpelijke verantwoording van de afbeeldingen (p. 462) niet duidelijk terug te vinden. Volgens de auteurs is dit ‘Een groep bedevaartgangers te paard en per schip op weg naar het Heilige Land’, maar de omringende tekst maakt duidelijk dat het hier om een handschrift van de Oudfranse Estoire dou Saint Graal gaat, waarin men nu juist van het Heilige land naar Engeland reist. Het zou ook fraaier zijn geweest als de tekst bij Chaucers portret op p. 436 correct was afgeschreven (‘Heere bigynneth’). En nu het toch over kleine ongerechtigheden gaat: het bevreemdt dat hier en daar moderne historici geciteerd worden, veelal vanwege een fraaie frase (bijv. Karel de Grote gekenschetst als ‘een veredelde inspecteur van het basisonderwijs (De Jong)’, op p. 324), maar het citaat niet nader verantwoord wordt. Welke De Jong (Mayke?), in welke publicatie? De selectieve bibliografie vermeldt het niet, maar het register maakt duidelijk dat het om ‘Jong, M. de’ gaat.

Hoewel de titel veelbelovend is en de lezer als rode draad het specifieke, onderscheidende van de Middeleeuwen verwacht, mist het boek met name op het gebied van de cultuur van de Middeleeuwen lange, thematische lijnen. De sociaal-economische en demografische ontwikkelingen komen herhaaldelijk terug, zodat daar wel een langlopende ontwikkeling in is te ontwaren (maar in hoeverre is die onderscheidend?) en ook de politieke en militaire gebeurtenissen maken hun opwachting wel - al heb ik lang op de Honderdjarige Oorlog gewacht (p. 389 en volgende). Twee van de drie basisbehoeften van het leven (zoals de auteurs die beschrijven op p. 397: ‘de verdeling van schaarse goederen, de vestiging en handhaving van een bepaalde maatschappelijke orde, de zingeving van het leven’) zijn daarmee wel ongeveer gedekt, maar de derde blijft in het boek onderbelicht. De hoofdstukken ‘13: Denken over mens en wereld’ en ‘16: Crisis in de kerk’ beschrijven de intellectueel-filosofische en religieuze ontwikkelingen op gedegen en soms al te gedetailleerde wijze, maar je blijft je afvragen wat de middeleeuwse mens nu zin in het leven gaf. Waarop verheugde men zich, waar lachte men om, wat riep emotie op? Welke rol speelden eer en prestige als handelingsgrond? Op p. 408 constateren de auteurs wat verongelijkt dat vorsten zich bij het voeren van oorlog niet lieten ‘leiden door macro-economische overwegingen’, maar zij gaan niet op zoek naar de beweegredenen die de vorst dan wel had... De opkomst van de steden - een evident en keurig uitgeparadeerd stokpaardje van de auteurs - resulteerde ook in een heel specifieke stadscultuur die zich in literaire teksten en toneelstukken, maar ook bij bijvoorbeeld Blijde Inkomsten manifesteerde, maar hierover is maar weinig te lezen in dit boek. Chaucers Canterbury Tales worden genoemd als representant van een middeleeuwse ‘hokjesgeest’ terwijl daar juist de verschillende perso-

[p. 42]

nages op voet van gelijkheid met elkaar omgaan. Over de connectie die de auteurs leggen tussen Chrétien de Troyes en de moderne kasteelromans zijn zo'n beetje alle voorgaande recensenten gevallen, dus daar hoef ik nu niet bij stil te staan.

Toch blijft het jammer dat de auteurs de middeleeuwse kunst en literatuur als net zo marginaal voor hun betoog lijken te beschouwen als de illustraties in hun boek: hoe fraai soms ook weergegeven, de afbeeldingen worden zelden of nooit deel van het inhoudelijke betoog. Terwijl op het culturele vlak toch evenzeer onderscheidende en fascinerende kanten van de Middeleeuwen liggen, en het zeker ook de moeite had geloond om via bijvoorbeeld literaire teksten de verschillen - of juist de continuïteit - tussen toen en nu te bespreken. Hoewel zaken als de riddercultuur (en zelfs de hoofse liefde) en de verbeeldingswereld in het laatste hoofdstuk (p. 445) opeens vrij prominent op komen dagen als de auteurs wat krampachtig zoeken naar het onderscheidende van de besproken eeuwen, zijn zij in het boek ten onrechte links blijven liggen.

Dit alles neemt niet weg dat ik Eeuwen des onderscheids met toenemend plezier en bewondering voor het vermogen tot zowel abstractie als nuancering van de schrijvers heb gelezen. Wie een ambitieus boek als dit onderneemt, weet dat het onmogelijk is om het iedereen naar de zin te maken, wellicht luidt de ondertitel ook daarom: ‘Een geschiedenis...’ De geschiedenis bestaat nu eenmaal niet.

Frank Brandsma