Madoc. Jaargang 2003

[p. 38]

Recensies

Bundel smaakt naar boek

G.N.M. Vis (red.). De abdij van Egmond. Geschreven en beschreven. Egmondse Studiën 4 (Verloren, Hilversum 2002). Geïll. 166 p. ISBN 90-6550-707-8. €18, -.

De benedictijner abdij van Egmond was het oudste en belangrijkste klooster van het middeleeuwse graafschap Holland. Het is dan ook niet verwonderlijk dat heel wat historici zich in de loop der eeuwen met de rijke geschiedenis van deze instelling hebben beziggehouden. Het meest recent is de reeks Egmondse Studiën, waarvan onlangs alweer het vierde deel verscheen. Evenals in de vorige bundels, verschenen in 1988, 1990, 1993 en 1997, ligt de nadruk op de diplomatieke en literaire nalatenschap van de abdij. E.C. Dijkhof, de huidige bewerker van het Oorkondenboek van Holland en Zeeland, laat zien dat Egmondse monniken in de eerste helft van de dertiende eeuw een groter aandeel in de oorkondenproductie van de Hollandse graven hebben gehad dan tot nu toe werd gedacht. Rooms-Koning Willem II bouwde bij de vorming van zijn kanselarij weliswaar voort op het werk van zijn voorganger Hendrik, maar anderzijds verleende hij abt Lubbert II van Egmond de titel van vice-kanselier. Pas onder Floris V, om preciezer te zijn vanaf ongeveer 1280, neemt de grafelijke oorkondenproductie zo'n omvang aan, dat een permanent door meerdere professionals bezette kanselarij nodig was. M. Gumbert-Hepp verzorgde in 2001 de editie en vertaling van de kroniek van Willem Procurator. In deze bundel publiceert zij op dezelfde betrouwbare en handzame wijze diens wonderverhalen van Sint-Adalbert. Haar echtgenoot J.P. Gumbert schreef in alle voorgaande delen van deze reeks over aspecten van de bibliotheek van Egmond en schrijdt voort op dit pad. Hij onderzoekt de kloosterrekeningen op berichten over boeken en schrijfwerk ten tijde van abt Jan de Weent (1384-1404). In een tweede bijdrage plaatst hij een twaalfde-eeuws handschrift met de Latijnse vertaling van de Elementa van Euclides in Egmondse context. Heeft Egmond er dankzij Gumbert weer een boek bij, door een ander artikel raakt de abdij er ook enkele kwijt. I. de Loos betoogt op goede gronden dat een vijftal liturgische handschriften die tot op heden, onder meer door A.M.J. Zijlstra in deel twee van de Egmondse Studiën, aan Egmond werden toegeschreven, afkomstig zijn uit de vrouwenabdij van Rijnsburg.

Van geheel andere aard zijn de bijdragen van de Amsterdamse historicus C.L. Verkerk en redacteur G.N.M. Vis. Verkerk publiceert de laatste jaren regelmatig over de banden tussen Holland en Vlaanderen. Graaf Dirk II en zijn vrouw Hildegarde, dochter van de Vlaamse graaf Arnulf, schonken tussen 975 en 980 een gouden altaarpaneel aan Egmond. Het is helaas verloren gegaan, maar uit een beschrijving uit de zestiende eeuw weten we dat het kon wedijveren met soortgelijke kostbaarheden uit de voornaamste kerken in Europa. Verkerk stelt dat

[p. 39]

iets dergelijks niet in Holland zelf kan zijn bedacht of gemaakt. Een afbeelding van Sint-Bavo op dit paneel doet hem vermoeden dat Dirk en Hildegarde zich lieten inspireren door een vergelijkbaar werk in de kerkschat van de Sint-Baafsabdij in Gent. Mijns inziens mag echter niet worden uitgesloten dat het de ontvangers zelf waren die dit voorbeeld aandroegen. De eerste bewoners van het recent gestichte Egmond waren immers - zoals Verkerk zelf eerder aannemelijk heeft gemaakt - afkomstig uit de Gentse abdij. In het laatste, wat magere artikel leest Vis uit de kloosterrekeningen gegevens bijeen over de medische verzorging en over orgels, voorwaar een wonderlijke combinatie.

De oogst van deze bundel is niet bijzonder schokkend. Net als in de vorige delen berijden de meeste auteurs hun stokpaardjes op voor henzelf overbekend terrein. Daarbij ontdekken sommigen nuttige gegevens of nieuwe verbanden die het onderzoek naar Egmond weer een stukje verder helpen. Maar veel van de context die zij nodig hebben om hun Egmondse vondsten te presenteren, kennen we al uit hun andere studies. Bovendien zijn nagenoeg alle artikelen uitsluitend en alleen op Egmond gericht en ontbreekt het aan vergelijkende perspectieven. Na het consumeren van vier van dergelijke bundels krijg je als lezer toch wel trek in andere en stevigere kost. Enerzijds doet de sterke nadruk op de schriftuurlijke erfenis van Egmond, en dan nog voornamelijk uit de periode vóór 1300, verlangen naar artikelen over andere aspecten van de abdijgeschiedenis. Het abdijarchief is rijk genoeg voor onderzoek naar de verwerving en de exploitatie van de zeer uitgebreide bezittingen of voor het schilderen van (groeps-)portretten van de monniken en hun relaties, om maar enkele onderbelichte thema's te noemen. Anderzijds is er zo langzamerhand weer behoefte aan een substantiëlere studie over de abdij. Terecht signaleert Vis in zijn inleiding dat er sinds de synthese van abdijhistoricus J. Hof uit 1973 geen samenvattend werk meer over Egmond is verschenen. In de dertig jaar die inmiddels zijn verstreken, heeft het onderzoek niet stil gestaan, zo blijkt alleen al uit deze vier delen Egmondse Studiën, maar bovendien zijn methoden en aandachtsvelden aan ingrijpende verschuivingen onderhevig geweest. Tijd dus voor een nieuwe balans, is het niet in de vorm van een synthese, dan toch zeker als samenvattende en liefst ook vergelijkende studie over belangrijke aspecten van de abdijgeschiedenis. Ten aanzien van de historiografie geeft het echtpaar Gumbert het goede voorbeeld. Zij zijn hard bezig om alle Egmondse geschiedbronnen, dus ook het Chronicon Egmundanum en de Annalen, opnieuw uit te geven en te vertalen. Bovendien stellen zij een studie in het vooruitzicht over alle schrijfhanden die in de abdij actief zijn geweest. Laten we hopen dat ook op andere terreinen de geschiedenis van Egmond de behandeling krijgt die zij verdient.

Gerrit Verhoeven