Madoc. Jaargang 2002

Boendale: uitzondering of exponent van zijn tijd?

Wim van Anrooij e.a., Al t'Antwerpen in die stad. Jan van Boendale en de literaire cultuur van zijn tijd (Prometheus; Amsterdam 2002). 208 p. ISBN 90 446 0099 0. €22,50.

Nadat de heethoofdige Melibeus door een stel snoodaards was overvallen, werd hij door zijn raadgevers aangespoord naar de wapens te grijpen en zijn eer te wreken. Slechts met de grootste moeite wist zijn wijze vrouw Prudentia - zelf nota bene het slachtoffer van de overval - hem tot redelijkheid te manen en hem over te halen de kwestie aan een rechter over te laten. J. Reynaert betoogt in de vorig jaar verschenen bundel Al t'Antwerpen in die stad - onder redactie van Wim van Anrooij - dat de Melibeus in 1342 werd geschreven voor hertog Jan III. Via de Melibeus zou de hertog worden aangemoedigd tot wijsheid en zelfbeheersing en om zich neer te leggen bij de suprematie van een machtiger man. Reynaert staaft zijn bewering niet alleen door te wijzen op de opdracht aan de hertog in de proloog, maar ook door te refereren aan de politieke situatie van dat moment. Juist in die periode zag de hertog zich namelijk gedwongen zich als mindere heerser tussen de groten der aarde te schikken. De bemiddelende rol van een vrouw verklaart Reynaert uit de belangrijke rol die Jeanne van Valois, gravin van Henegouwen, naast Jan III achter de schermen speelde bij het tot stand brengen van een wapenstilstand tussen Frankrijk en Engeland. Zij zou bij de hertog een tussenkomst in het conflict hebben bepleit. Het verhaal van Melibeus en Prudentia kon dus begrepen worden als een bevestiging achteraf dat de hertog juist gehandeld had en dat zijn bereidheid om te luisteren naar de raad van een wijze vrouw hem tot eer strekte, aldus Reynaert.

In dezelfde bundel komt Anneke B. Mulder-Bakker tot een heel andere conclusie ten aanzien van de betekenis van de Melibeus. In tegenstelling tot Reynaert bestudeert Mulder-Bakker de Melibeus in samenhang met de andere teksten van het verzamelhandschrift waarin zij de Melibeus heeft aangetroffen, een recente ontwikkeling binnen het onderzoek naar Middelnederlandse literatuur. De desbetreffende codex is volgens Mulder-Bakker een zogenaamd ‘familieboek’, een handschrift bestaande uit verschillende teksten van religieus en moralistisch-didactische aard bestemd voor de rijkere (koopmans)families en be-

[p. 245]

doeld om de leden van het gezin en het huispersoneel te onderrichten in hun burgerplichten. De verschillende teksten vormden een ‘effectieve inhaalslag van (jong)volwassen educatie’, volgens Mulder-Bakker bij uitstek het terrein van de vrouw. De Melibeus is volgens Mulder-Bakker op te vatten als exempel binnen een groter geheel: de tekst is een manier om via de vrouw des huizes (in de gedaante van Prudentia) de man burgerlijke waarden op te leggen.

Wie van beide onderzoekers uiteindelijk gelijk heeft, laat Van Anrooij in het midden. Zijn bundel moet aanleiding geven tot discussie, en dat zal ongetwijfeld het geval zijn. Jan van Boendale is namelijk ‘in’. Het afgelopen decennium is een groot aantal artikelen verschenen over het werk van de Antwerpse schepenklerk en dat van de zogenaamde ‘Antwerpse school’. In de bundel Al t'Antwerpen in die stad worden tal van nieuwe onderzoeksvelden aangeboord, terwijl ook recente ontwikkelingen verder worden uitgediept (bijvoorbeeld het gebruik van Albertanus van Brescia als bron van de Dietsche Doctrinale en de Melibeus, gender-aspecten in het werk van Boendale en tekstopbouw). Behalve de nieuwe (verrassende) inzichten, verkregen uit de bestudering van combinaties van verschillende teksten in verzamelhandschriften, springt in de bundel een tweede ‘verworvenheid’ in het oog: het gebruik van de cd-rom Middelnederlands. J. Reynaert gebruikt deze cd-rom om ‘met een druk op de knop’ woorden, zinsneden en woordcombinaties uit diverse teksten met elkaar te vergelijken. Hij komt daarbij tot de opzienbarende conclusie dat de Dietsche Doctrinale en de Melibeus - teksten die traditioneel tot de ‘Antwerpse school’ worden gerekend maar waarin nooit de hand van Boendale is herkend - wél op het conto van Boendale moeten worden geschreven. De bundel levert met deze nieuwe inzichten niet alleen een belangrijke bijdrage aan het onderzoek naar Boendale en zijn tijdgenoten, maar ook aan de medioneerlandistiek in het algemeen.

Een urgente vraag die helaas alleen zijdelings aan bod komt, is de vraag of Boendale beschouwd moet worden als een exceptioneel geval, of ‘slechts’ als de primus inter pares van de zogenaamde ‘Antwerpse school’. Van Anrooij merkte al in 1994 op dat het succes van de ‘Antwerpse school’ niet verklaard kan worden vanuit de stad Antwerpen maar alleen vanuit de persoon Boendale. In een artikel uit 2000 stelt hij dat de ‘Antwerpse school’ slechts een eerste, iets ruimere kring is waarbinnen het werk van Boendale bezien moet worden. Van groter belang is het om Boendale te zien als exponent van de literair-historische context van de vroege veertiende eeuw. Het belang van de ‘Antwerpse school’, altijd gedefinieerd aan de hand van een lijst werken ontstaan in de Scheldestad in de eerste helft van de veertiende eeuw, neemt des te meer af indien we Reynaerts conclusie dat ook de Dietsche Doctrinale en Melibeus van de hand van Boendale zijn, voor waar aannemen. Alhoewel Van Anrooij reeds in het genoemde artikel uit 2000 zijn ideeën over een monografie van Boendale vanuit een breder historisch-literair gezichtsveld heeft uiteengezet, is duidelijk dat deze bundel slechts als een eerste stap in die richting moet worden gezien. Het is doorgaans nog Antwerpse school troef, en dat (lijkt het) bij gebrek aan beter. Naast Van Anrooij zelf, die wijst op de ontwikkeling van een eigen discursief vertoog binnen de sociale groep waarvan ook Boendale deel uitmaakte, gaat alleen Geert Warnar in op het samenbindende gedachtegoed en de ‘normen en

[p. 246]

waarden’ van deze nieuwe, opkomende sociale klasse. Het is jammer dat beiden hun bevindingen niet in de wetenschappelijke discussie inbedden, en dat juist Warnar de geheel misplaatste titel van de bundel heeft aangedragen.

Van Anrooij heeft met zijn bundel niet beoogd antwoorden te geven op de vragen die meer dan tien jaar cultuurhistorisch en literair-historisch onderzoek hebben opgeleverd, noch om uitsluitsel te geven inzake meningsverschillen en tegenstellingen in het huidige onderzoek én in de bundel zelf. Dat is voor de geïnteresseerde leek vaak onbevredigend; soms lijkt het zelfs een gemiste kans. De discussie is echter nog volop gaande: de bundel is hiervan niet alleen getuige, maar ook een voortzetting. Boendale-onderzoek is niet alleen ‘in’, het is vooral nog ontzettend in beweging.

Mirjam Schaap