Madoc. Jaargang 2002

Het hofleven volgens de rekeningen

Malcolm Vale, The Princely Court: Medieval Courts and Culture in North-West Europe 1270-1380 (Oxford University Press; Oxford 2001) xvii + 422 p. ISBN 0-19-820529-5. £35, - (circa €56, -).

In The Princely Court doet Malcolm Vale verslag van zijn gedegen en gedetailleerde onderzoek naar het reilen en zeilen aan een aantal vooraanstaande hoven in Engeland, Noord-Frankrijk en de Lage Landen. Zoals de zesentwintig (!) tabellen, achttien grafieken en elf appendices laten zien, concentreert zijn studie zich op de hoven van de koningen van Engeland en de graven van Vlaanderen, Artesië en Henegouwen-Holland. Het begin van de onderzochte periode valt samen met de definitieve ondergang van het geslacht der Hohenstaufen (circa 1260-1270), het einde wordt gemarkeerd door de Bourgondische verwerving van Artesië en Vlaanderen (1384).

Om het hofleven adequaat in kaart te kunnen brengen maakt Vale onderscheid tussen de begrippen hof en hofhouding. In de bronnen wordt de omgeving van de heerser, zowel in ruimtelijke als in personele zin, als het hof aangeduid. Daar waar de machthebber zich op een willekeurig moment bevond, was het hof. De hofhouding (domus, hospitium, hôtel) vormde de ruggengraat van het

[p. 240]

hof. Het betrof de feitelijke organisatie, verdeeld over meerdere instellingen, zoals de kanselarij en - in Engeland - de wardrobe (letterlijk: garderobe, d.i. ontvanger en verstrekker van onder meer kleding), die het hof structuur verleenden. De samenstelling van deze hofhoudingen werd in een aantal gevallen beschreven (ook wel: voorgeschreven) in hofordonnanties (ordonnances de l'hôtel, Hofordnungen), die echter zelden overgeleverd zijn. Door de rekeningen in zijn betoog te betrekken kan Vale evenwel een tamelijk precies beeld geven van de diverse hofhoudingen en hun onderlinge overeenkomsten en verschillen. Zo leken de hofhoudingen van Vlaanderen en Artesië sterk op die van de Franse koning: naast de vier hoge ambten (kamerling, seneschalk, schenker en maarschalk) telden zij zes afdelingen, waaronder de keuken, de stallen en de kamer (accommodatie van de heerser). Dat de vertrekken van de machthebber in de loop der tijd een afzonderlijke administratieve eenheid gingen vormen, weerspiegelde zich in het architectonische onderscheid tussen de grote zaal en de kamer. De rekeningen laten zien dat tegen het einde van de onderzochte periode aan alle hoven de kamers van de heersers een sterk toegenomen hoeveelheid functionarissen herbergden.

Hoe lacuneus de hofrekeningen (comptes de l'hôtel) ook tot ons gekomen zijn, en hoe misleidend ook vanwege de grootschalige inkopen en uit voorraad verkregen goederen die niet berekend werden (maar aangeduid met de termen pourvéances of pourvanc(h)es), zij vormen fascinerend materiaal. De lezer krijgt sterk de indruk de realiteit van het middeleeuwse hofleven op de hielen te zitten (ongekende weelde voor een literatuurhistoricus!). Wat onder meer opvalt, is de hoge mate waarin de machthebbers, die ook in de dertiende en veertiende eeuw nog voortdurend rondtrokken, afhankelijk waren van de steden (in de personen van kooplieden, bankiers, etc.) voor hun bevoorrading en financiële transacties. Verder drukte de keuken verrassend zwaar op het budget (zo'n vijftig procent van de totale uitgaven werd er doorgaans aan besteed). Het laat zich raden dat de kosten vooral opliepen als de hovelingen ter gelegenheid van de grote kerkelijke feestdagen massaal bijeenkwamen. Zo bracht de Vlaamse graaf Gui de Dampierre in 1293 de kerstdagen door in Petteghem, waarbij in de stallen niet minder dan 990 paarden verzorgd moesten worden.

Zoals bekend bonden middeleeuwse heersers hun onderdanen onder meer aan zich door hen op gezette tijden in het bezit te stellen (livrée) van goederen (stukken stof, kleding, schoeisel, zadels) of geld (met name om kleding te kopen). De rekeningen laten zien dat deze gewoonte een substantieel deel van het beschikbare budget kon opslokken. Zij boden Vale bovendien de mogelijkheid om de samenhang tussen deze praktijk en de sociale status en de functie van de ontvangers te demonstreren. Hoe hoger de positie van de betrokkene in de hiërarchie was, hoe kostbaarder de geschonken goederen, in het bijzonder stoffen en kledingstukken, waren. Bovendien ontving men kledij in een bepaalde kleur ter aanduiding van iemands status en/of functie. Rond het midden van de veertiende eeuw werden kleuren ook algemeen aangewend als teken van verbondenheid met een bepaalde dynastie.

Hoewel bureaucratische instellingen als de kanselarij, het departement van financiën en de hoogste rechtbank in de door Vale onderzochte periode op vas-

[p. 241]

te plaatsen gevestigd werden, bleven de machthebbers niet op één plek. Zij trokken rond, hetgeen uiteraard grote invloed had op hun uitgaven. Als het hof zich verplaatste, was het vervoer met paarden en wagens een enorme onderneming, die veel geld kostte. Bovendien moesten residenties ter gelegenheid van de komst van een heerser bij tijd en wijle opgeknapt en uitgebreid worden. Als er problemen ontstonden rond het onderdak brengen van hovelingen werden stedelijke ruimten, zoals herbergen en kroegen, afgehuurd. Anderzijds konden al reizend de kosten voor levensonderhoud door pourvéances enigszins beperkt worden. Op deze wijze, bijvoorbeeld, werd het hof van Gui de Dampierre rond 16 maart 1281 te Ieper voorzien van 7900 haringen (hetgeen tevens duidelijk maakt dat men zich strikt hield aan de vasten). De nauwkeurig gedocumenteerde tocht die dezelfde graaf tussen juni 1293 en juni 1294 ondernam, laat zien dat hij een relatief vaste route had, waarbij opvalt dat hij niet minder dan negen weken in Parijs verbleef (kassa!) en Nederlandstalige steden (Gent en Brugge) vrijwel geheel vermeed.

De rekeningen bieden ook zicht op het vermaak van de hovelingen. Men speelde graag schaak, tables (een verzamelnaam voor diverse bordspelen) en tennis. Welk spel men ook beoefende, er werd bij voorkeur bij gewed. Een andere vorm van ontspanning bood de jacht. De middeleeuwse adel was verslaafd aan deze activiteit, die hoge kosten met zich meebracht. Evenzeer kostbaar waren de toernooien, die ondanks een reeks Franse verbodsbepalingen veelvuldig georganiseerd werden. Zij vonden veelal plaats tijdens de belangrijke kerkelijke feestdagen.

Middeleeuwse heersers waren zich zeer bewust van de waarde van rituelen om hun macht te tonen. Hoffeesten vormden een goede gelegenheid om te imponeren, bijvoorbeeld in de vorm van schenkingen of het publiekelijk zweren van eden (zoals beschreven in de Voeux du Paon). In de loop van de onderzochte periode ontwikkelden de hofkapellen zich tot belangrijke plaatsen voor zowel het ceremoniële als het zuiver religieuze leven van de hovelingen. Aan deze kapellen werden grote sommen geld besteed, onder meer voor het opdragen van missen, het verstrekken van aalmoezen en het verzorgen van huwelijken en begrafenissen.

De rekeningen stellen Vale ook in staat het adellijk mecenaat te karakteriseren. Het kwam zelden voor dat kunstenaars in vaste dienst waren. De machthebbers verleenden veelal opdrachten aan stedelijke kunstenaars en handwerkslieden, zonder voorkeur voor een bepaald individu of een speciale stijl. Dit eclecticisme heerste aan alle hoven. Een ander punt van overeenkomst betrof de taal die voor de uitvoerende kunsten in gebruik was. Overal domineerde het Frans, al kon in bepaalde perioden een andere taal ermee concurreren (zoals het Nederlands aan het Hollandse hof ten tijde van Floris V). Die gemeenschappelijke cultuurtaal was karakteristiek voor het kosmopolitische hofleven, dat door Vale voorbeeldig in kaart gebracht is.

Bart Besamusca