Madoc. Jaargang 2002

[p. 141]

Otto Vervaart
Tussen stadstaten en signori
Baldus de Ubaldis, jurist van formaat in veertiende-eeuws Italië

Zeshonderd jaar geleden overleed één van de grootste middeleeuwse juristen, Baldus de Ubaldis (1327-1400). In zijn geboortestad Perugia vond in 2000 ter herdenking een internationaal congres plaats. Zijn talrijke commentaren op het middeleeuwse ‘geleerde’ recht en duizenden juridische adviezen kwamen tot stand in het roerige Italië van de veertiende eeuw. Wie was Baldus en wat maakt hem zo bijzonder? Hij bestudeerde zowel het Romeinse als het kerkelijke recht, bekleedde stedelijke functies en werkte aan verschillende universiteiten. Recent onderzoek werpt nieuw licht op deze belangrijke jurist.

● Familie en opleiding

In Perugia, de hoofdstad van Umbrië, behoorde de familie der Ubaldi tot de voornaamste geslachten. Baldus werd geboren op 2 oktober 1327. In 1328 kwam zijn broer Angelus ter wereld, die eveneens een beroemd jurist zou worden. Hun beider vader was professor in de geneeskunde aan de universiteit. Van Baldus' eerste levensjaren is weinig bekend. Pas met zijn studiejaren krijgen we zicht op zijn ontwikkeling.^1. Hij begon met de rechtenstudie in zijn vaderstad. Hij ging niet naar Bologna, de stad die vanaf het midden der twaalfde eeuw het centrum bij uitstek vormde voor juridisch onderwijs aan studenten uit geheel Europa. Sinds 1342 doceerde in Perugia namelijk Bartolus de Saxoferrato (1313/1314-1357), in die jaren de beroemdste jurist van heel Italië.

Waaruit bestond de rechtenstudie in de Middeleeuwen? We zeggen nog steeds rechten in het meervoud vanwege het vroegere onderwijs in het Romeinse én canonieke, kerkelijke recht. Rond 1100 waren de oude Romeinse rechtsteksten die keizer Justinianus (527-565) had laten redigeren, weer opgedoken. De Digesten waren een geordende bloemlezing uit de commentaren van de klassieke Romeinse juristen. Op het gebied van wetgeving had Justinianus een Codex tot stand gebracht, nadien nog aangevuld met de zogeheten Novellen. Eind twaalfde eeuw kregen de Libri Feudorum, teksten over het leenrecht in Noord-Italië, ook een plaats bij de in het onderwijs verplichte teksten. Generaties juristen hebben deze teksten becommentarieerd en geharmoniseerd, met name in de vorm van glossen, duizenden aantekeningen in de marge van de handschriften, lecturae, grote commentaren, en summae, syntheses. Op deze basis konden zij het

1. Een uitgebreide bibliografie geeft K. Pennington, ‘Baldus de Ubaldis’, Rivista Internazionale del Diritto Comune 8 (1997) 35-61.

[p. 142]

1. Perugia, Palazzo dei Priori met de Fontana Maggiore (uit: J.B. Riess, Political Ideals in Medieval Italian Art. The Frescoes in the Palazzo dei Priori, Perugia (1297) (Ann Arbor, Michigan 1981) afb. 2).

recht opnieuw doordenken, zodat er een rechtswetenschap ontstond.

Baldus bestudeerde niet alleen het Romeinse, maar ook het canonieke recht. Op het terrein van het kerkelijke recht waren er eveneens verplicht te bestuderen teksten. Op naam van Gratianus kwam rond 1138 de eerste versie van de Concordantia discordantium canonum gereed, letterlijk: ‘harmonie van dissonante canones’, met uitspraken van pausen en kerkvaders en concilieteksten.^2. Gratianus deed in dicta kort en krachtig uitspraak over tegenstrijdigheden en hij ordende de canones helder. Zijn werk heette al spoedig het Decretum Gratiani. Eerdere verzamelingen als het Decretum van Ivo van Chartres (ca. 1040-1116) waren veel minder geordend. Bisschoppen uit heel Europa legden hun problemen voor aan de paus, die er geestelijken als gedelegeerde rechters uitspraak over liet doen. Deze uitspraken in briefvorm heten decretalen. Zo won het kerkelijke recht aan eenheid, en de pauselijke macht voer er wel bij. Men verzamelde decretalen vanwege hun praktische waarde. Na eerdere verzamelingen zagen in 1234 de zogeheten Decretales Gregorii IX oftewel de Liber Extra het licht, een verzameling in vijf boeken, die de paus meteen aan de universiteit van Bologna zond. In 1298 liet paus Bonifatius VIII de Liber Sextus publiceren, een verzameling van sinds 1234 uitgevaardigde decretalen. Men citeert deze werken naar hun libri, tituli en capitula. X staat voor Liber Extra, en VI voor Liber Sextus.

Behalve in Perugia studeerde Baldus ook nog in Pisa, waar hij in 1357 en 1358

2. A. Winroth, The making of Gratian's Decretum (Cambridge 2000).

[p. 143]

doceerde. Het is niet bekend wanneer hij de doctorsgraad behaalde. Vanaf 1351 tot 1357 doceerde hij in Perugia. Het grootste gedeelte van zijn leven was Baldus verbonden aan deze universiteit, ook nog tussen 1365 en 1376 en van 1379 tot 1390. Van 1358 tot 1364 onderrichtte hij in Florence en van 1376 tot 1379 in Padua. In 1390 ging Baldus naar de universiteit van Pavia bij Milaan. Hij gaf daarnaast regelmatig college in Piacenza. In 1400 stierf Baldus te Pavia onder niet opgehelderde omstandigheden.

Baldus' grootste activiteit lag op het terrein van het Romeinse recht. Des te opmerkelijker is het dat hij een commentaar schreef op de Liber Sextus van Bonifiatius VIII, op de eerste drie boeken van de decretalen van paus Gregorius IX, en op de Libri Feudorum. In kwantiteit vallen zijn consilia, juridische adviezen, het meeste op. Hij behandelde daarin talloze knellende vragen met daarbij soms - voor juristen - nieuwe onderwerpen. Het precieze aantal van zijn consilia ligt naar schatting tussen de 2800 en 3200. Baldus' verzamelde werken beslaan in oude edities vele delen.

● Het geleerde recht en handel

Een sprekend voorbeeld van de verwevenheid van recht, maatschappij en kerk is een passage in één van Baldus' commentaren over de positie van kooplieden.^3. Bij de passage in de decretalen van Gregorius IX waar het over pelgrims gaat (in de titulus ‘De treuga et pace’, X.1.34), merkt hij op dat men kooplieden met pelgrims kan vergelijken. Kooplieden brengen welvaart, vorsten kennen hun vaak voordelen toe en stellen hen onder hun bescherming. Baldus vergelijkt de kooplieden heel inventief met andere reizigers onderweg. Er zijn er die niets goeds in de zin hebben, zoals piraten: hun reis is een peregrinatio mala. Ook het vertrek van ballingen valt daaronder. De tochten van kooplieden zijn echter een voorbeeld van een peregrinatio bona. Beter nog, melior, is de pelgrimage die studenten ondernemen op zoek naar kennis. De beste van alle pelgrimstochten gaat naar Rome.

Baldus gaat verder in op het pelgrimschap van handelaren: ‘Er bestaat een goede pelgrimage met het doel voordeel te behalen, bijvoorbeeld handel, zoals de Genuezen doen, en zo'n tocht is een vriendin van de volken, omdat de wereld niet kan leven zonder handelaren. Toch is er in het corpus iuris geen voorrecht aan toegekend, ofschoon vorsten vaak uit hun goede wil vele vrijheden en vrijstellingen hebben toegestaan, en die moeten dan ook zonder tegenwerking worden bewaakt. Steden echter kunnen deze vrijheden niet verlenen...’ Hij voegt eraan toe dat pelgrims onder de bescherming van de Kerk vallen. Met de voorafgaande redenering vallen kooplieden ineens ook onder het kerkelijke recht. Baldus bouwde een inventief betoog op om relatief nieuwe fenomenen tot hun recht te laten komen.

3. V. Piergiovanni, ‘La “peregrinatio bona” dei mercanti medievali: a proposito di un commento di Baldo degli Ubaldi a × 1.34’, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte, Kanonistische Abteilung 74 (1988) 348-356.

● Baldus en de politiek

Met de politiek kwam Baldus al te Perugia in aanraking. Gilden beheersten deze stad. Baldus was enige tijd advocaat van het koopliedengilde. Italiaanse kooplieden waren in heel Europa actief, waarbij zij de kans liepen om in moeilijkheden te raken. Een advocaat in vaste dienst kwam hun goed van pas.

[p. 144]

Ook Perugia zelf stuurde Baldus op pad met diplomatieke missies, bijvoorbeeld in 1370. Bovendien bekleedde hij er verschillende stedelijke ambten.

De grote politiek komt naar voren in zijn stuk over het grote Westerse Schisma, de periode dat twee pausen elkaar bestreden na de ballingschap in Avignon.^4. In zijn Quaestio de schismate van 1378 verdedigde Baldus feitelijk paus Urbanus VI. In 1380 schreef hij nog een consilium pro Urbano VI. Toch schreef Baldus verder geen zuiver politieke traktaten, zoals zijn leermeester Bartolus de Saxoferrato had gedaan. Er zijn zeker gedeelten, bijvoorbeeld in zijn commentaar op de Codex Iustinianus, die feitelijk een traktaat vormen. Bij een passage in de Codex Iustinianus, C. 1.2.16, schreef hij zo een betoog over tirannie. Het is niet eenvoudig om de ontwikkeling van Baldus' gedachtevorming te reconstrueren, omdat men daartoe een enorm oeuvre in zijn geheel moet bekijken. Het is opvallend dat Baldus, die verder zo productief was, geen officieel commentaar schreef op de statuten, de stedelijke rechtsboeken, van bijvoorbeeld Perugia.

Baldus zag verder dan het recht van de steden waar hij doceerde. Hij besefte dat de vele stedelijke statuten met elkaar konden botsen. Op typisch middeleeuwse wijze knoopte Baldus aan het begin van zijn onderwijs over de Codex Iustinianus een soort extra college vast, een repetitio over de woorden ‘Cunctos populos’ (C. 1.1.1). Hij verdeelde dit Tractatus de vi et potestate statutorum onder in vier gedeelten, naar gelang stedelijke statuten iets bevolen, verdedigden, toelieten of bestraften. Binnen deze secties besprak hij vervolgens in hoeverre deze statuten golden voor onderdanen binnen en buiten de contado, respectievelijk voor vreemdelingen binnen en buiten deze zone. Af en toe verwijst Baldus naar Perugia en Florence, maar hij noemt ook de koning van Frankrijk. Baldus heeft zijn visie uiteraard verder ontwikkeld, maar soms verwees hij later nog naar dit vroege werk.

Een voorbeeld van een kwestie over statuten geeft een los overgeleverd advies uit circa 1370.^5. De stad Recanati in de Marche d'Ancona was een twistappel geweest in de strijd tussen de Welfen en Ghibellijnen, de pauselijke en de keizerlijke partij. Met een pauselijk privilege probeerde men Recanati weer onder de Pauselijke Staat te brengen. De stad had in 1357 het voorrecht verkregen om zelf de rechtspraak uit te oefenen over haar burgers. Ze viel daardoor niet meer onder de pausgezinde rector van de provincie. In 1370 werd dit privilege opnieuw bevestigd en zocht men juridisch advies over een aantal vragen. Klopte het dat de bestuurders van de provincie geen recht mochten spreken? Voor wie en waar precies gold het privilege: alleen voor wie in Recanati was geboren of voor alle inwoners? Baldus bevestigde dat men de burgers van Recanati niet buiten hun stad mocht dagen als het om halsmisdrijven ging, misdaden waarop de doodstraf stond. Iedereen die in de stad en in de directe omgeving ervan woonde, viel onder de jurisdictie van Recanati. Behalve Baldus ondertekenden en zegelden ook zijn broers Angelus en Petrus dit advies.

4. J. Canning, The political thought of Baldus de Ubaldis (Cambridge, etc., 1987).

5. J. Rummer Goldberg, ‘A fourteenth century legal opinion’, Studi Senesi 100 (1988) 522-534.

● Baldus' eigen handschriften

De laatste jaren zijn er opmerkelijk veel van Baldus' teksten in zijn eigen handschrift teruggevonden. Een auteurshandschrift, een autograaf, kan ons veel vertellen over de werkwijze van de schrijver, maar dit kan ook betekenen dat

[p. 145]

2. Detail van een grafmonument voor een veertiende-eeuwse rechtsgeleerde (Bologna, Museo Civico Medievale, uit: R. Grandi, I monumenti dei dottori e la scultura a Bologna (1267-1368) (Bologna 1982)).

wetenschappers veel moeten herzien. En bovendien kan zo'n handschrift haast onleesbaar zijn. Net als Thomas van Aquino (ca. 1225-1274) werkte Baldus samen met secretarissen en kopiisten aan zijn boeken. Zulke onder controle van de auteur gemaakte handschriften noemt men soms idiografen. Ruim tien jaar geleden kwam van liefst zestien handschriften in het fonds Barberini van de Vaticaanse Bibliotheek vast te staan dat ze van Baldus afkomstig zijn.^6. Bij deze groep zit met name een aantal omvangrijke handschriften met juridische adviezen uit de periode 1384-1400.

Langzamerhand wordt duidelijk dat de enorme hoeveelheid adviezen in oude drukken niet altijd juist is weergegeven. Er is in vroege drukken vaak sprake van haastwerk vol drukfouten: men drukte sommige adviezen van Baldus twee keer af, hakte adviezen doormidden, voegde zelfstandige stukken samen; regelmatig werden zijn doorhalingen en marginale aantekeningen niet begrepen. Al in 1840 merkte de Utrechtse jurist A.C. Holtius op hoe belangrijk kennis van de overlevering van Baldus' adviezen is.^7. Holtius schreef over twee adviezen waarin Baldus vanuit het geleerde recht het wisselrecht behandelde. Met onder andere wissels regelden handelaren onderling hun betalingsverkeer. Tot dan toe was dit onderwerp voor de middeleeuwse ‘geleerde’ juristen eigenlijk onbekend terrein geweest. Holtius merkte eigenaardigheden in de tekst van deze adviezen op. Hij stelde daarop een diepgaand onderzoek in naar hand-

6. G. Vallone, ‘La raccolta Barberini dei “consilia” originali di Baldo’, Rivista di Storia del Diritto Italiano 62 (1989) 75-135; V. Colli, ‘Collezioni d'autore di Baldo degli Ubaldi nel MS Biblioteca Apostolica Vaticana, Barb. lat. 1398’, Ius Commune 25 (1998) 323-346.

7. A.C. Holtius, Het wisselregt in de XIVde eeuw volgens de consilia van Baldus; eene bijdrage tot de geschiedenis der regtsgeleerde dogmatiek (Amsterdam 1840).

[p. 146]

schriften en oude drukken in binnen- en buitenland. Pas in 1999 verscheen een overzicht van alle vóór 1500 verschenen drukken van Baldus' werken.^8. In Nederland bezit de Utrechtse Universiteitsbibliotheek één van de zeldzame vroege uitgaven van Baldus' consilia.^9.

Zeer recent zijn de autografen ontdekt van een gedeelte van Baldus' commentaar op de Digesten^10. en van zijn commentaar op de eerste drie boeken van de Codex Iustinianus.^11. De ontdekker hiervan, Vincenzo Colli, vond ook de autograaf terug van het grote standaardwerk voor het procesrecht, het Speculum iudiciale van Guillelmus Durandus (ca. 1237-1296).^12. Colli's nieuwste vondst betreft een luxueus uitgevoerd handschrift van het commentaar op de Libri Feudorum dat Baldus aan Giangaleazzo Visconti had geschonken.^13.

8. V. Colli, ‘Incunabula operum Baldi de Ubaldis’, Ius Commune 26 (1999) 241-297.

9. Utrecht, UB, L. fol. 277 rar.

10. V. Colli, ‘Un testimone della “Lectura Digesti veteris” di Baldo degli Ubaldi datato 1387’, Ius Commune 27 (2000) 407-422.

11. V. Colli, ‘L'idiografo della Lectura super primo, secundo et tertio libro Codicis di Baldo degli Ubaldi’, Ius Commune 26 (1999) 91-122.

12. V. Colli, ‘L'apografo dello Speculum iudiciale di Guillaume Durand’, Ius Commune 23 (1996) 271-280.

13. V. Colli, ‘L'esemplare di dedica e la tradizione del testo della “Lectura super usibus feudorum” di Baldo degli Ubaldi’, Ius Commune 27 (2000) 69-117.

● Baldus en Giangaleazzo Visconti

Tijdens zijn loopbaan had Baldus meestal in onafhankelijke steden gewerkt. Het bevreemdde zijn tijdgenoten dan ook dat hij in 1390 de overstap maakte naar Pavia, de universiteitsstad bij Milaan, waar Giangaleazzo Visconti (1351-1402) regeerde. Deze Visconti, die in 1378 aan de macht was gekomen, voerde een sluwe politiek om stap voor stap zijn macht over Italië uit te breiden. Met name Florence was tegen hem gekant. Men liet niets na om hem af te schilderen als een wrede heerser, een tiran die heel Italië bedreigde. Daarin hadden de Florentijnen wel enigszins gelijk, want de Visconti's voerden al langer een veroveringspolitiek.^14. Vooral de schaal van de veroveringen baarde hun zorgen. De gebieden van andere signori als de familie Este in Reggio Emilia en Modena, later ook in Ferrara, en de Gonzaga's in Mantua waren veel kleiner. Het achterland van de republiek Venetië was in die jaren amper zo groot als de huidige Veneto.

In 1385 slaagde Giangaleazzo erin om voor het eerst weer alle steden van Lombardije in zijn macht te krijgen, nadat deze eerder uit het bezit van de Visconti's waren geraakt. Visconti breidde zijn macht steeds verder uit: over Verona en Vicenza in 1387 en 1388, naar Siena tussen 1389 en 1392, naar Pisa in 1399, en in 1400 zelfs Perugia. Bovendien zocht hij steun buiten Italië, bij het Duitse Rijk. Koning Wenceslas (1361-1410) maakte hem in mei 1395 tegen forse betaling hertog van Milaan en in maart 1397 zelfs hertog van Lombardije.

Baldus kon het de eerste jaren goed vinden in Pavia. Hij genoot een vorstelijk salaris aan de universiteit. Giangaleazzo Visconti stond met hem op goede voet. Hij mocht zelfs peetvader worden van Baldus' kinderen. Zijn jarenlange kennis van het leenrecht bracht Baldus ertoe om een lectura te schrijven op de Libri Feudorum. In 1393 droeg hij dit werk op aan zijn broodheer.^15.

Uit de originele versies van enkele adviezen blijkt dat Baldus in 1395 in moeilijkheden raakte.^16. Baldus schreef in de marge bij het dadelijk te behandelen consilium dat hij al met één voet in het graf stond. Maar het lijken vooral problemen van politieke aard die hem dermate frustreren dat zijn pen tijdelijk stokte. Op 11 mei 1395 verkreeg Visconti van koning Wenceslas voor tienduizend gulden de waardigheid van hertog van Milaan. Giangaleazzo stelde daarop, dat iedereen die voorheen land of ambten in leen had gehouden van koning Wenceslas, nu onder zijn macht viel. Dit zou een enorme versterking van zijn macht hebben betekend.

14. F. Cognasso, I Visconti (Milaan 1966).

15. C. Danusso, Ricerche sulla ‘Lectura Feudorum’ di Baldo degli Ubaldi (Milaan 1991); V. Colli, ‘L'esemplare di dedica’ (noot 13).

16. K. Pennington, ‘The authority of the prince in a consilium of Baldus de Ubaldis’, in: R.I. Castillo Lara (ed.), Studia in honorem Eminentissimi Cardinalis Alphonsi M. Stickler (Rome 1992) 483-515.

[p. 147]

3. De kroning van Giangaleazzo Visconti in de Sant'Ambrogio-basiliek te Milaan (1395) (uit: M. di Giovanni, ‘Il serpente di bronzo della Basilica di S. Ambrogio’, Arte lombarda. Rivista di storia dell'arte 11 (1966) 3-5, aldaar 5).

In een reeks adviezen behandelde Baldus de verschillende rechtsvragen die de verheffing tot hertog opriep.^17. Aan de originelen in de Vaticaanse bibliotheek van de betreffende adviezen valt exact te zien hoe Baldus worstelde met dergelijke vragen. Het was niet slechts een kwestie van de moeilijkheidsgraad van de problematiek. Juist voor Baldus, die twee jaar tevoren het nadien gezaghebbendste commentaar op de Libri Feudorum had geschreven, zou het juridisch gehalte geen hindernis mogen zijn om vlot concreet antwoord te geven. De vraag naar de mogelijkheid om leenrechtelijke verhoudingen zonder meer over te dragen, raakte tegelijk aan de fundamentele vraag hoe groot en absoluut de macht van een vorst is. Steunend op zijn geheugen en speurend in de folianten van het Romeinse en canonieke recht noteerde Baldus welke passages op de verschillende vragen sloegen. Hij probeerde telkens tot een synthese te komen, maar een aantal keren liep hij vast en begon opnieuw vanuit een andere invalshoek. De betreffende handschriften staan vol met doorgehaalde kanttekeningen die vooral zijn bedenkingen betreffen. In de vroege drukken zijn zulke doorgehaalde gedeeltes niet opgenomen. Het heeft er alle schijn van dat Baldus niet

17. K. Pennington, ‘Allegationes, solutiones, and dubitationes: Baldus de Ubaldis' revisions of his consilia’, in: M. Bellomo (ed.), Die Kunst der Disputation. Probleme der Rechtsauslegung und Rechtsanwendung im 13. und 14. Jahrhundert (München 1997) 29-72.

[p. 148]

kon of wilde toegeven dat een vorst zo'n grote macht kon uitoefenen. Was het middeleeuwse geleerde recht niet vooral een recht dat gegroeid was in en bedoeld was voor onafhankelijke steden en stedelingen, voor geestelijken en hun onderlinge verhoudingen, speciaal tussen bisschoppen en pausen? Het geleerde recht was duidelijk voorzichtig in het toekennen van absolute macht. Toch leek Baldus een regelrechte afwijzing van Giangaleazzo's claims en de voor hem wenselijke antwoorden niet verstandig.

Baldus was niet de eerste of enige jurist in dienst van Giangaleazzo Visconti. Te noemen vallen onder andere Niccolò Spinelli, die vanaf 1387 in dienst was, en Uberto Lampugnani die vanaf 1385 in Milaan werkte en een enkele keer Baldus' adviezen mee ondertekende. De gehele universiteit van Pavia viel onder de macht van Milaan. Er waren genoeg juristen om hun verstand in dienst te stellen van Visconti. Baldus was echter wel de belangrijkste van hen. Bij het zoeken naar een degelijk juridisch antwoord van deze briljante man vergeten we misschien te snel dat voor Giangaleazzo juridische antwoorden hoogstens een deel vormden van zijn weg naar meer macht. Het recht kon hem voorwendsels en excuses verschaffen, maar niet altijd direct macht. Als Baldus zijn signore zou zijn afgevallen, had dit inderdaad dodelijke gevolgen kunnen hebben. Het zou echter ook Visconti's imago enorm hebben geschaad. Beiden hadden belang bij het ongestoord voortvloeien van de zeer profijtelijke stroom adviezen uit Baldus' pen.

● Slot

Die pen bleef inderdaad in beweging tot op zijn sterfdag. Eén van de Vaticaanse handschriften bevat een notitie van Baldus' zoon Johannes Zenobius dat zijn vader op 28 april 1400 stierf terwijl hij aan een advies werkte.^18. De familie der Ubaldi genoot zo'n hoog aanzien dat de stad Perugia een pand in het centrum aan hen afstond, het huidige Palazzo Baldeschi.

Een eeuw terug verscheen te Perugia een band met geleerde artikelen over Baldus bij de vorige viering van zijn sterfdag. In de twintigste eeuw zijn er vele artikelen en enkele boeken over hem verschenen. Nog in 1990 is er meer aan het licht gekomen over het begin en einde van zijn zeer actieve leven. In 2000 wijdde het rechtshistorisch tijdschrift Ius Commune de aflevering aan Baldus. De overstap van vrije steden naar het regime van Visconti beïnvloedde Baldus' positie duidelijk. Het laat zien dat de middeleeuwse juridische doctrine zich niet compleet autonoom heeft gevormd. De levensloop en positie van juristen kon hun meningsvorming diepgaand beïnvloeden. Het onderzoek naar Baldus' leven en werken toont hoe spannend de verhoudingen kunnen zijn tussen juristen en de problemen die zij ontmoeten, hoe opvattingen zich soms moeizaam ontwikkelen, en soms hoe zij op grenzen stuiten die niet te overschrijden zijn.

18. P. Lally, ‘New light on the birth and death of Baldus de Ubaldis’, in: L. Mayali en S. Tibbetts (ed.), The two laws. Studies in medieval legal history dedicated to Stephan Kuttner, (Washington, D.C. 1990) 209-220.

[p. 149]

Algemene literatuur

J.A. Brundage, Medieval canon law (Londen/New York 1995).

C.M. Cappon, ‘De actualiteit van een middeleeuwse prestatie. Middeleeuwse rechtswetenschap en het hedendaagse Europese recht’, Madoc. Tijdschrift over de Middeleeuwen 10 (1996) 223-231.

G. Dolezalek en H. van de Wouw (ed.), Verzeichnis der Handschriften zum römischen Recht bis 1600 (4 dln., Frankfurt am Main 1972); zie ook http://www.unileipzig.de/~jurarom/.

R. Feenstra, ‘Bibliographie zum römischen Recht im Mittelalter (1100-1500)’, in: E.J.H. Schrage (ed.), Das Römische Recht im Mittelalter (Darmstadt 1987) 299-353.

E.J.H. Schrage en J.H. Dondorp, Utrumque lus. Een inleiding tot de studie van de bronnen van het middeleeuwse geleerde recht (Amsterdam 1987).