Madoc. Jaargang 2002

[p. 130]

[Nummer 3]

● Fons van Buuren
Gesprek tussen Jezus en De Minnende Ziel
Suster Bertkens vierde lied
Kees Vellekoop ter nagedachtenis

De Utrechtse kluizenares Berta Jacobs, beter bekend als Suster Bertken (1426/1427-1514), bracht van haar zevenentachtig levensjaren er zevenenvijftig door in een kluis aan de Buurkerk. Zij liet een klein literair oeuvre na, bestaande uit enkele prozastukken en wat liedjes. De eerste jaren na haar dood kwam dit werk bij niet minder dan drie uitgevers van de pers. Onderstaande beschouwing is gewijd aan één van die liedjes.

● Inleiding

Op zaterdag 25 mei van dit jaar kwam dr. Kees Vellekoop, de Utrechtse hoogleraar ‘Muziekgeschiedenis vóór 1600’, bij een verkeersongeluk om het leven. Op 30 mei vond in een meer dan volle Janskerk de afscheidsplechtigheid plaats, een indrukwekkende manifestatie van woord en muziek, passend bij de man die Kees Vellekoop was.

Een kleine dertien jaar geleden presenteerde de Stichting Utrechtse Theater Initiatieven in diezelfde Janskerk de muziektheaterproductie Suster Bertken - de wereld van een ingekluisde. Tussen 27 september en half oktober 1989 werd dit stuk - bestaande uit een voordracht door Trins Snijders van fragmenten uit het werk van Suster Bertken, aangevuld met zang en instrumentale muziek - met veel succes ten tonele gebracht. Kees Vellekoop en schrijver dezes waren bij het geheel betrokken voor de wetenschappelijke adviezen. Eigenlijk was het zo, dat Kees gevraagd was in verband met de muzikale kant van het project en dat hij op zijn beurt bij mij kwam met het verzoek mij er als neerlandicus mee te bemoeien. Dientengevolge kwamen wij gebroederlijk als wetenschappelijk adviseurs op p. 3 van het programmaboekje terecht.

Van de negen liederen die aan Suster Bertken worden toegeschreven, is slechts van één de melodie overgeleverd. Bij de productie in de Janskerk werden evenwel drie van haar liedteksten gezongen. Het was Kees Vellekoop die twee liederen waarvan geen originele melodie bekend is, van melodieën voorzag, passend ‘bij de liedstijl van die tijd’, zoals Anthony Zielhorst in het programmaboekje schreef (p. 20). Wie het niet wist zou gezworen hebben dat het om originele, zestiende-eeuwse wijzen ging. Het betrof de bekende tekst Ic was in mijn

[p. 131]

hoofkijn om cruyt gegaen (lied 3) en het vrijwel onbekende O Siel uutvercoren, waerom begeefdi mi? (lied 4).

Tijdens de afscheidsplechtigheid in de Janskerk kwam de herinnering aan de vroege herfst van 1989 boven. Thuisgekomen haalde ik het programmaboekje tevoorschijn. Bladerend vond ik ook de beide teksten die Kees Vellekoop indertijd op muziek had gezet. O Siel uutvercoren intrigeerde mij het meest. Hoe kon ik Kees' nagedachtenis beter eren dan door juist aan die weinig bekende, door hem op muziek gezette tekst een afzonderlijke beschouwing te wijden?

● De tekst

De tekst is overgenomen uit de editie die in 1516 bij de Utrechtse uitgever Jan Berntsz verscheen, met de bekende aanpassingen zowel in de spelling (u=v wordt v, v=u wordt u, w=uu wordt uu, j=i wordt i, i=j wordt j) als in de interpunctie (die altijd interpretatie inhoudt!). Het hoofdlettergebruik is ten dele aangepast. Verder zijn afkortingstekens stilzwijgend opgelost. Het paragraafteken - iets als ¶ - is gehandhaafd. Eén kennelijke drukfout is verbeterd: in de voorlaatste regel heeft de druk gheerne, lees: gheenre. De regeltelling ter linkerzijde is toegevoegd.

De teksten van Bertken zijn ook overgeleverd in zestiende-eeuwse edities die respectievelijk zijn verschenen bij Jan Seversz in Leiden (1518) en bij Willem Vorsterman in Antwerpen (rond 1520). Deze verschillen voornamelijk in dialectvormen en spelling van die van Berntsz; een enkele afwijking geeft wat meer verschil te zien.^1.

¶ Een ander lyedeken

O Siel uutvercoren, waerom begeefdi mi?⁺
Het zijn mijn suete weelden altijt te zijn bi di.⁺
Wilt nu doch weder keren, mijn hert is op ghedaen.⁺
Mijn min is ongemeten, ic wil di geern ontfaen.

O edel, schoon van formen, rijck, machtich, wijs daer bi,
Heer boven allen heren, wat sal ic antwoerden dy?
Mijn hert beghint te beven, wilt mijns genadich zijn.
Ick val aen dijn genaden; vergheeft mi scult ende pijn.⁺

Coemt naerre, uutvercoren, dijn bede is ghehoert.
Ick sie dijn hert van rouwen ontdaen ende seer ghestoert.⁺
Wilt nu met my verbliden, altijt in vreden zijn.⁺
Coemt, ic sal u schencken den alren besten wijn.

1. Voor de tekst zoals die bij Berntsz voorkomt vgl. C.C. van de Graft (ed.), Een boecxken gemaket ende bescreven van suster Bertken die Ivij iaren besloten heeft gheseten tot Utrecht in die buerkercke. Naar de eerste uitgave van Jan Berntsz. (Zwolle 1955) 106-107 (Zwolse drukken en herdrukken 9). Voor Seversz zie J. Snellen (ed.), Een boecxken gemaket van suster Bertken die LVII iaren besloten heeft gheseten tot Utrecht in dye buerkercke. Naar den Leidschen druk van Jan Seversen opnieuw uitgegeven met aanteekeningen en een inleiding (Utrecht 1924) 65-67 (Herdrukken van de Maatschappij der Nederlandsche letterkunde 3); zie ook A.M.J. van Buuren (ed.), Suster Bertken. Twee bij Jan Seversz in Leiden verschenen boekjes ('s-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 227 G 46) in facsimile uitgegeven (Utrecht 1989). Van de ed. Vorsterman is geen andere uitgave voorhanden dan de Antwerpse druk uit ongeveer 1520. Voor alle drie de zestiende-eeuwse uitgaven is gebruikgemaakt van foto's aanwezig in het foto-archief van het voormalige Instituut De Vooys in Utrecht. Voor verdere gegevens Van Buuren 1989, 35-36. Wat de afwijkingen bij Seversz en Vorsterman betreft zij gewezen op de volgende. In regel 34 hebben beiden niet gehelijc maar gelijc. In regel 38 ontbreekt bij beiden ende geren en in regel 39 al. In regel 43 heeft, als vermeld, Berntsz gheerne, Seversz heeft geenre en Vorsterman gheenre.

+ begeefdi: verlaat gij

+ weelden: vreugden

+ is op ghedaen: staat open

+ val aen: smeek om

+ rouwe: verdriet

+ ghestoert: ontsteld

[p. 132]

1. De ingemetselde steen in de werfmuur bij de Maartensbrug te Utrecht, voorstellende de ingekluisde suster Bertken.

Rou, pijn ende swaer versuchten is al in mi vergaen.
O oversuete Jhesu, dat heeft dijn min ghedaen,
Claer, schoon ende ongemeten; veel crachten zijn daer in.
Mijn hert beghint te bernen recht als een seraphin.⁺⁺

Coemt, mijn uutvercoren, gaet blidelic in mijn rust;
daer seldi sien ende horen der engelen vroude ende lust,⁺
die in groter eren bi mi verheven sijn.
Dat ghi hem sijt ghelike, dat is die wille mijn.

Gheen vroude en mach my meer lusten in al der werelt wijt.
Alleen is mijn begeren, o Jhesu, daer ghy sijt,
in vrouden aen te scouwen dijn suete claer aenschijn,
ewelic sonder eynde in dinen love te zijn.

+ bernen: branden

+ recht als: als ware het

+ vroude: vreugde

[p. 133]

¶ Jhesus.

25

Mijn schoon, mijn uutvercoren, nu lijt u een corte tijt;⁺

26

daer in stelt u genuegen dat gi mi te wille zijt.

27

Ic heb veel om di geleden, wilt des gedachtich sijn.

28

Ende laet doch dinen wille ghehelic in die mijn.

O Jhesu, suete brudegom, siet mi van binnen aen.
Ic heb dijn suete beelde diep in mijn herte staen:
metten cruce verheven, bleec, bloedich ende seer ontdaen.⁺
Dye vlammen dijnre minnen sijn doer mijn hert gegaen.

Mijn bruyt, mijn uutvercoren, ic bin int herte dijn.
Ick heb dijn ganse wille gehelijc in die mijn.
Ghi hebt mi al gegeven dat is in dijnre macht.
Ic heb minnentlic ontfanghen daer ic langhe na heb gewacht.

¶ Hert, moet, cracht ende sinnen zijn lieflic opghedaen,⁺
mit groter lust ende geren heb ic di nu omvaen.⁺
O Jhesu, suete brudegom, al ist boven mijn macht,⁺
ick bin daer toe gecomen doer dijn bernende minnen cracht.

Mijn bruyt, mijn uutvercoren, wilt nu in vreden sijn.
Ic heb dijn hert uut minnen verenicht mit dat mijn.
Ick en wil u niet begheven noch laten in gheenre noot.
Om dijn minne bin ic gestorven inden cruce den bitteren doot.

+ lijt u: heb geduld

+ ontdaen: mismaakt

+ opghedaen: ontsloten

+ geren: verlangen

+ omvaen: omhelsd

● Dialoog - Monoloog

O Siel uutvercoren is een dialoog in elf strofen tussen Jhesus en Die minnende siel. Van dit soort tweegesprekken vinden we er meer in geestelijke liederen uit die tijd. Zij worden gevoerd tussen bijvoorbeeld Maria en de Ziel, Jezus en de Mens, tussen de Ziel en het Lief, Jezus en Ic of Jezus en de Bruid.^2. Ze zijn niet allemaal van dezelfde structuur en toon, maar bestaan wel geheel of gedeeltelijk uit een dialoog. Veelal wijst Jezus (de Heer) op zijn lijden en kruis en vraagt aan de mens (de ziel, de bruid) ook het kruis op te nemen en te sterven aan de ‘natuur’, waartegen de toegesprokene zich langere of kortere tijd verzet, zeggend het niet aan te kunnen of bang te zijn, om zich uiteindelijk toch gewonnen te geven.^3.

2. Zie bijvoorbeeld E. Bruning e.a. (eds.), Het geestelijk lied van Noord-Nederland in de vijftiende eeuw. De Nederlandse liederen van de handschriften Amsterdam (Wenen ÖNB 12875) en Utrecht (Berlijn MG 8^o 190) (Amsterdam 1963), nr. 23 en nr. 75 (Monumenta musica Neerlandica 7) of D.F. Scheurleer (ed.), Een deuoot ende profitelyck boecxken. Op nieuw uitgegeven en van eene inleiding, registers en aanteekeningen voorzien ('s-Gravenhage 1889), nr. VI. nr. CXLIX, nr. CLX en nr. CXCVIII.

3. Voor een overzicht van deze dialoogliederen zie J.A.N. Knuttel, Het geestelijk lied in de Nederlanden voorde kerkhervorming (Rotterdam 1906) 377-393 (Dissertatie Leiden) [Ongewijzigde herdruk: Groningen enz. 1974].

[p. 134]

Enigermate vergelijkbare dialogen als de hier bedoelde komen ook in proza voor. Van Suster Bertken bijvoorbeeld is er de Innighe sprake, of voluit: Van die minnende siel ende haren brudegom Jhesum een innighe sprake.^4.

In wezen zijn tweegesprekken als de onderhavige niets anders dan dialogues intérieurs, en eigenlijk dus monologen. Teksten als Bertkens Innighe sprake worden in de Middeleeuwen ook wel als soliloquia aangeduid. Thom Mertens heeft daar in zijn dissertatie enkele mooie bladzijden aan gewijd. Hij citeert in dat verband uit een veertiende-eeuws handschrift deze mededeling: ‘Differentia inter dialogum et soliloquium: soliloquium dicitur quando homo solus cum Deo loquitur’ (‘Het verschil tussen een dialoog en een alleenspraak: er is sprake van een alleenspraak wanneer een mens alleen met God spreekt’).^5. Zo'n soliloquium is ook Bertkens vierde lied: Jezus en de ziel - de mens - spreken met elkaar.

4. Daarover J. van Aelst, ‘Suffering with the Bridegroom. The Innighe sprake of the Utrecht recluse Sister Bertken’, Ons geestelijk erf 71 (1997), 228-249. Over dit soort van teksten in het algemeen Th. Mertens, ‘Mystieke cultuur en literatuur in de late Middeleeuwen’ in: F. van Oostrom e.a., Grote lijnen. Syntheses over Middelnederlandse letterkunde (Amsterdam 1995) 123-124, met verdere literatuur (Nederlandse literatuur en cultuur in de Middeleeuwen 11).

5. Zie Th.F.C. Mertens, Hendrik Mande (? - 1431) Teksthistorische en literairhistorische studies. (Avec des résumés en français) (Nijmegen 1986) 301-309, in het bijzonder 303 (Dissertatie Nijmegen). Zie ook Mertens (noot 4) 123-124 en Van Aelst (noot 4) 237.

● Bertkens vierde lied - een nadere beschouwing in twee ronden

Eerste ronde

Om Bredero te variëren: ook ‘die maar een weynich kints-School-Middelnederlands in 't hooft rammelde’ zal aan de paar woordverklaringen hierboven waarschijnlijk voldoende hebben om een redelijke, woordelijke, vertaling van de tekst te kunnen leveren. Maar er is niet alleen een vertaling: de tekst heeft meer te bieden.

Kijken we eerst naar begin en einde van Bertkens vierde lied. In de eerste regel vraagt Jezus de ziel, zijn uutvercoren (een woord dat Hij in elke eerste regel van de Hem in de mond gelegde strofen herhaalt), waarom deze Hem in de steek laat (begeefdi mi) en Hij roept haar op terug te keren. Daartegenover verklaart Hij in de voorlaatste regel (43) nadrukkelijk dat Hij haar nooit zal begheven. Van begeefdi tot begheven vindt in de tussenliggende negen strofen een heel proces plaats, dat als volgt verloopt. In strofe 2 vraagt de minnende siel om genade, om vergeving. Als Jezus zijn uitnodiging in de derde strofe nadrukkelijk herhaalt (Coemt naerre) en haar verzekert dat de smeekbede is verhoord, geeft de minnende siel in haar reactie zich gewonnen aan zijn liefde (strofe 4). Ten derden male noodt Jezus haar, nu tot hemelse vreugde, te weten: sien ende horen der engelen vroude ende lust (strofe 5), waarna de ziel verklaart niets liever te willen dan Jezus voor eeuwig te aanschouwen (strofe 6). Die hemelse vreugde is echter in de rest van het lied niet meer aan de orde: Jezus wijst in de zevende strofe op het geduld dat de ziel moet hebben, zegt haar zijn lijden indachtig te zijn en vraagt haar haar wil geheel in de Zijne te doen opgaan. In de achtste strofe geeft de ziel expliciet te kennen daarop in te gaan en nu noemt zij Jezus haar suete brudegom. Jezus van zijn kant beantwoordt dat met Mijn bruyt (regel 33). Hij is in haar hart en haar wil is geheel met de Zijne verenigd. Hij heeft daar lang naar uitgezien (strofe 9). De ziel, de bruyt, heeft zich nu volledig voor Hem opengesteld en omhelst haar suete brudegom (strofe 10). En Jezus ten slotte geeft dan in de laatste strofe te kennen dat Hij zijn bruyt nooit in de steek zal laten.

Het lied gaat dus over de trouw, de trouw tussen God en mens, de wederzijdse trouw van bruidegom en bruid. Het is dan ook niet voor niets dat de woorden hert en min frequent voorkomen, respectievelijk negen en zes keer, waar nog bijkomt

[p. 135]

2. Houtsnede en tegenoverliggende titelpagina van Suster Bertkens boeck tractierende van desen puncten..., een passieboekje dat in 1518 bij Jan Seversz in Leiden werd uitgegeven (uit Suster Bertken. Twee bij Jan Seversz in Leiden verschenen boekjes ('s-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 227 G 46). Facsimile-ed. Inl. A.M.J. van Buuren. Utrecht 1989).

dat Jezus de overgave van de ziel minnentlic ontvangen heeft (regel 36) en de ziel haar gehele persoon - Hert, moet, cracht ende sinnen - voor de bruidegom lieflic heeft opengesteld.

Die liefdesrelatie tussen Jezus en de ziel komt pas echt tot stand als de ziel zich niet van stond af aan blind staart op het voorgoed verbonden zijn met haar bruidegom, op de hemelse vreugde, maar bereid is eerst op aarde hem ter wille te zijn, zijn lijden gedachtig te zijn, zich geheel aan hem over te geven.

Naar mijn mening gebeurt in Bertkens vierde lied ten dele hetzelfde als in haar Innighe sprake. José van Aelst heeft duidelijk gemaakt dat in de Innighe sprake een onverwachte omslag plaatsvindt: op het moment dat de climax in het liefdesproces tussen Die Brudegom Jhesus en Die minnende Syel bereikt lijkt, neemt de tekst een wending: Jezus wijst op zijn moeilijke aardse bestaan en nodigt de ziel uit Hem daarin te volgen.^6. In dit vierde lied gaat het ook zo: in strofe 6 is de hemelse vreugde van het eeuwig bij Jezus zijn heel dichtbij, maar vanaf de zevende strofe neemt het lied een keer. Jezus roept de ziel op zijn lijden indachtig te zijn. En de rest van het lied heeft op dat lijden betrekking, tot en met de laatste regel: Om dijn minne bin ic gestorven inden cruce den bitteren doot. Pas in dit gedeelte is er sprake van brudegom en bruyt: wil de ziel de hemel beërven en voor eeuwig met Jezus verbonden zijn, dan moet zij zich hier op aarde als bruyt ge-

6. Vgl. Van Aelst (noot 4), met name 241.

[p. 136]

heel aan haar brudegom overgeven, Hem te wille zijn, haar ganse wille gehelijc in de Zijne doen opgaan. Het Hooglied en Jezus' lijden en dood komen hier bij elkaar, zoals in de Innighe sprake.^7. Ook uit een aantal details zal verderop blijken dat er een nauwere relatie bestaat tussen het vierde lied en de Innighe sprake.

7. Vgl. Van Aelst (noot 4).

Tweede ronde

Volgen we de gang van zaken in het lied wat gedetailleerder, dan lijkt zowel bij afzonderlijke woorden en versregels als bij de constructie van het geheel enige nadere toelichting niet overbodig.

Zoals begeven aan begin en eind voorkomt, zo zien we ook op ghedaen uit regel 3 terugkomen (regel 37). In strofe 1 zegt Jezus dat zijn hart is op ghedaen, dus openstaat voor de ziel.^8. Aan het eind van het proces dat de ziel doormaakt verklaart zij op haar beurt: Hert, moet, cracht ende sinnen zijn lieflic opghedaen. Dat is op het moment dat zij zich volledig aan haar suete brudegom heeft overgegeven. Zij heeft dan voldaan aan de wens van Jezus haar te ontfaen (regel 4) en Hij heeft in regel 36 bevestigd dat zijn lang gekoesterde wens nu in vervulling is gegaan: Ic heb minnentlic ontfanghen daer ic langhe na heb gewacht. De herhaling van de woorden begeven, op ghedaen en ontfaen uit de eerste strofe in de nieuwe context - de context aan het einde - lijkt niet toevallig.

Behalve de bijbelse allusie bij op ghedaen (zie noot 8) is er een heel duidelijke verwijzing naar het oudtestamentische boek Spreuken in regel 2 van de eerste strofe. In vers 31 van hoofdstuk 8 zegt de (goddelijke) Wijsheid: deliciae meae esse cum filiis hominum, het is mijn vreugde te zijn bij de kinderen der mensen, in Bertkens lied wordt dit toegespitst op die ene mens: altijt te zijn bi di, dat zijn Jezus' suete weelden.^9.

De tweede regel staat in duidelijke oppositie met regel 1: trouw tegenover ontrouw, gevolgd door de oproep aan de ziel terug te keren (regel 3-4).

In de eerste zin van het antwoord van de ziel, O edel, schoon van formen, kunnen we opnieuw een bijbelse allusie zien, een verwijzing naar psalm 44 - volgens de telling van de Vulgaat - vers 3: Speciosus forma (prae filiis hominum), schoon van formen (boven de kinderen der mensen).^10. Psalm 44 (45) is een minnedicht, een bruidslied. In de eerste tien verzen worden de schoonheid en de kracht van de bruidegom-koning bezongen, die de gerechtigheid liefheeft en haat wat niet deugt. De allusie is mede hierom interessant, omdat Bertkens dialoog - gaande de tekst - immers steeds duidelijker ook een bruidslied wordt. In deze eerste reactie van de minnende ziel op de uitnodiging van Jezus gaat het evenwel nog om schuld en vergiffenis: de ziel kent haar tekorten en smeekt óm en wendt zich tót Jezus' genade. Zij vraagt vergeving voor scult ende pijn, pijn hier in de betekenis ‘de zwaar vallende moeite die het de ziel heeft gekost zich aan Jezus over te geven’.^11.

Jezus' antwoord is zeer direct: kom dichterbij, je gebed is verhoord. Hij ziet dat haar hart vanwege haar schuld van rouwen ontdaan is en zeer ontsteld: rouwe kan zijn zowel het verdriet om het gemis van de min als een teken van inzicht in het tekortschieten in de liefde.^12. Jezus nodigt de ziel uit zich met Hem te verblijden en altijd in vrede te zijn. Hij zal haar de allerbeste wijn schenken.^13.

In de vierde strofe geeft de ziel daarop te kennen dat alle verdriet en moeite

8. Zijdelings zij opgemerkt dat is op ghedaen ook kan betekenen is doorboord (vgl. Middelnederlandsch woordenboek 5, 1692-1693, sub 7 en 8). Bij die tweede betekenis wordt gerefereerd aan Johannes 19, 34: ‘een van de soldaten opende met een lans zijn zijde en onmiddellijk vloeide er bloed en water uit’. Ook aan het begin van het lied wordt dus al gezinspeeld op hetgeen vanaf de zevende strofe tot en met de laatste regel van het lied aan de orde is.

9. Vgl. A. Ampe, ‘De geschriften van Suster Bertken’, Ons geestelijk erf 30 (1956) 303. Het meervoudige weelden stemt overeen met het meervoudige deliciae.

10. Vgl. Ampe (noot 9), 303.

11. Vgl. Middelnederlandsch woordenboek 6, s.v. pine, 354-357, onder 7 en 8. Vgl. ook regel 13 van Bertkens lied.

12. Vgl. F. Willaert, De poëtica van Hadewijch in de strofische gedichten (Utrecht 1984), 139-141 en A.M.J. van Buuren, ‘Nu hoert ic sal enen nyen sanc beginnen. Een lied van Suster Bertken’, De nieuwe taalgids 83 (1990), 217.

13. Ook in de Innighe sprake komen de vrede van regel 11 (en 41) en de alre beste wijn (regel 12) in een vergelijkbare context ter sprake. Zie Van de Graft (noot 1) 99 (regel 710-712) en 95 (regel 576-578).

[p. 137]

voor haar zijn opgelost, dankzij Jezus' liefde, die kristalhelder, schoon en onmetelijk is en die veel krachten in zich bergt. Haar hart begint nu te branden als ware het een serafijn: de serafijnen vormen het hoogste engelenkoor; zij staan het dichtst bij Gods troon in eeuwigdurende, brandende liefde. We komen de serafijnen herhaaldelijk tegen in geestelijke liederen uit deze tijd.^14. De ziel voelt zich kennelijk al in hemelse sferen. Gaf zij in strofe 2, in het kader van haar schuld, nog te kennen Mijn hert beghint te beven, nu zegt zij Mijn hert beghint te bernen.

Opnieuw nodigt Jezus vervolgens de ziel, zijn uitverkorene, uit om met blijdschap zijn rust binnen te gaan (vgl. regel 9 en 11). Daar zal zij de vreugde en de geneugten ervaren van de in eer verheven engelen - vgl. de serafijn in regel 16: Jezus haakt aan bij de gedachtegang van de ziel. Hij wil dat zij de engelen gelijk is.

In deze strofe is in regel 18 lust (evenals vroude) ongetwijfeld blijdschap, genoegen, geneugte, maar het woord heeft ook de betekenis verlangen.^15. Die betekenis kan hier zeker meespelen: het permanente verlangen naar God, naar het verslonden worden in Hem. Regel 20, Dat ghi hem sijt ghelike, dat is die wille mijn, bevat een subtiele verwijzing naar psalm 8, 5-7: Quid est homo, quod memor es eius? Aut filius hominis, quoniam visitas eum? Minuisti eum paulo minus ab angelis, gloria et honore coronasti eum, (Wat is dan de mens dat u hem gedachtig bent? Of een mensenkind dat u hem bezoekt? U hebt hem weinig minder dan de engelen gemaakt, hem gekroond met glorie en eer).^16.

De ziel op haar beurt gaat in op de vroude en lust uit regel 18: geen vreugde verlangt zij méér dan die Jezus haar biedt. Zij begeert slechts daar waar Jezus is in vreugde zijn aanschijn te aanschouwen en voor eeuwig en altijd zijn lof te zingen, of, wat ook bedoeld kan zijn: bij Hem in ere te staan. Dat laatste sluit weer mooi aan bij regel 19, waar Jezus van de engelen zegt dat zij in groter eren bi mi verheven sijn.^17.

In de zevende strofe vindt dan de omslag plaats. De climax van het beven vanwege de scult (strofe 2), via het bernen recht als een seraphin (strofe 4) naar het ewelic sonder eynde aanschouwen van het suete claer aenschijn van Jezus (strofe 6) lijkt een anti-climax te krijgen: geen hemel, maar hier op aarde overgave van háár wil aan Jezus' wil en aan zijn lijden. Geduld!^18.

In haar reactie spreekt de ziel Jezus nu aan met brudegom. Zij geeft zich aan Hem. Zijn beeld staat diep in haar hart: verheven aan het kruis, bleek, bebloed en zeer mismaakt.^19. De vlammen van zijn liefde hebben haar hart doorschoten: dat het begon te branden recht als een seraphin (regel 16), was niet vanwege de bijna bereikte hemelse vreugde samen met de engelen, het was de liefde die Jezus toonde in zijn kruisdood waardoor haar hart getroffen werd. Die liefde - Hijzelf, de brudegom - zo zegt Hij in zijn reactie in strofe 9, is nu in haar hart, het hart van zijn bruyt: ic bin int herte dijn en haar wil is geheel opgegaan in de Zijne, eindelijk: daer ic langhe na heb gewacht.^20. In de achtste strofe heeft de ziel ten slotte voldaan aan de laatste oproep van Jezus in de zevende strofe: laet doch dinen wille ghehelic in die mijn. En dat wordt hier in strofe 9 door Jezus in identieke bewoordingen bevestigd: Ic heb dijn ganse wille gehelijc in die mijn.

In de tiende strofe herhaalt de ziel, dat heel haar wezen liefderijk - zij neemt

14. Zo bijvoorbeeld bij Scheurleer (noot 2), nr. CLI: Die seraphinnen sijn hooghe verheuen / Brandende minne is alle haer leuen. Vermoedelijk zijn in de Innighe sprake met de engelen die daar als Inwoenres der overster stadt worden gepresenteerd ook de serafijnen bedoeld. Hoewel zij worden aangesproken met vorsten - dat zijn in de hiërarchie der engelen de principatus, de op een na hoogste vertegenwoordigers van de tweede groep engelen - lijkt de beschrijving die daar gegeven wordt eerder op de serafijnen van toepassing: staende voer zijn aensichte, al blide vol glorien bernende ende vlammende in zijnre minnen. Vgl. Van de Graft (noot 1), 93-94 (regel 566-575).

15. Vgl. Middelnederlandsch woordenboek 4, 886-888.

16. Vgl. ook de Hebreeënbrief 2, 7.

17. Vgl. Middelnederlandsch woordenboek 4, 714. Ook het sonder eynde in dinen love te zijn doet denken aan de Innighe sprake. Daar belooft Jezus zijn bruyt de hemel: daer seldi met my glorieren sonder eynde. Vgl. Van de Graft (noot 1) 98 (regel 694).

18. De wil en de overgave van de minnende siel aan Jezus' wil vinden we ook in de Innighe sprake. Vgl. Van de Graft (noot 1), 96-97 (regel 634-643).

19. Zowel in regel 10 als hier in regel 31 wordt het woord ontdaen gebruikt. In regel 10 heeft het betrekking op de gemoedsgesteldheid van de ziel die door verdriet en schuldgevoel overmand is. In regel 31 gaat het om het lichaam van Jezus hangend aan het kruis: mismaakt. Vgl. Middelnederlandsch woordenboek 5, 1006-1007.

20. Ook hier gebeurt hetzelfde als in de Innighe sprake, waar de ziel tot Jezus zegt: [ic] gheve mi geheel met al altemael over in uwen ewighen godliken wil, waarop Die Brudegom Jhesus antwoordt: O mijn wtvercoren bruyt, dit heb ic lange begeert te geschien, het is mijn wille. Vgl. Van de Graft (noot 1), 96-97 (regel 634-646).

[p. 138]

Jezus' minnentlic (regel 36) over in haar woord lieflic (regel 37) - is ontsloten, zij, de bruyt, heeft nu Jezus met groot verlangen en vurigheid omhelsd. Al is het boven haar macht, dankzij de kracht van Jezus' brandende liefde is zij zover kunnen komen (regel 40): de vlammen van zijn liefde (regel 32, vgl. ook regel 16) hebben hun kracht getoond.

Jezus heeft het laatste woord: Hij nodigt de ziel opnieuw uit (vgl. regel 11) in vrede te zijn. Hij heeft haar hart uit liefde met het Zijne verenigd, Hij wil en zal haar niet in de steek laten of in nood achterlaten.^21. Hij is uit liefde voor haar aan het kruis den bitteren doot gestorven.^22.

Bertkens vierde lied past geheel in de context van de Moderne Devotie: de aandacht voor de eigen zondigheid, voor Jezus' lijden en dood, voor de navolging van Christus, het zijn de steeds weer terugkerende thema's. Dat behoeft geen nader betoog. Of het om een mystiek gedicht gaat, valt te betwijfelen. We moeten waarschijnlijk niet verder willen gaan dan pater Smits van Waesberghe, die in verband met de Innighe sprake en het vierde lied van Suster Bertken spreekt over ‘haar mystieke inslag’.^23. Die is er, ongetwijfeld, de brudegom, de bruyt, de minne, mét de daarbij behorende impliciete allusies aan het Hooglied, het wijst allemaal in de richting van mystiek, maar waar het in het vierde lied om gaat is níet de mystieke vereniging, doch de aandacht voor Jezus' lijden en sterven, het volgen van de Heer op aarde, en de uiteindelijke vereniging met Hem, ná dit leven.

21. Willen is niet alleen ons willen, het kan als hulpwerkwoord allerlei betekenissen hebben, o.a. zullen. Vgl. Middelnederlandsch woordenboek 9, 2590-2597.

22. Ook in de Innighe sprake verwijst Jezus expliciet naar zijn bitteren doot. Vgl. Van de Graft (noot 1) 98 (regel 670-671).

23. M. Smits van Waesberghe, ‘Het mystieke dicht- en prozawerk van Suster Bertken’, Roeping 22 (1944), 67.

● Besluit

Uit eerdere publicaties is gebleken dat ook andere liederen van Bertken wat structuur en subtiliteit betreft bij nauwkeurige lezing meer bieden dan op het eerste gezicht het geval lijkt. En José van Aelst heeft, evenals Albert Ampe, voor Bertkens passieboekje aangetoond dat de structuur ervan ‘planmatig’ genoemd kan worden. Ook uit Van Aelsts bijdrage over de Innighe sprake blijkt hoe doordacht die tekst geconstrueerd is.^24. Het lijkt er dus op dat Bertkens oeuvre steeds duidelijker echt ‘literair’ genoemd mag worden en niet kan worden afgedaan als ‘Moderne-Devotielectuur’.

Toch kan men, als altijd, de vraag stellen: heeft de schrijfster het allemaal bedoeld zoals een vlooiende filoloog het (in dit geval eeuwen) later meent te kunnen lezen? Is die vraag werkelijk relevant? Je kunt niet veel meer doen dan zo'n verre tekst met je toevallig verworven kennis proberen te ontraadselen en ontrafelen. Het valt altijd weer op dat je bij nader toezien meer ontdekt - of, want dat is het gevaar, meent te ontdekken - dan bij een eerste lezing. Maar ook als een aantal dingen uit een interpretatie niet ‘waar’ zouden zijn, dan nog werkt een onderzoek als hierboven enigermate verhelderend - althans, zo komt het mij voor...

24. Vgl. voor de liederen Van Buuren (noot 12), en dezelfde in K. Porteman e.a. (red.), Tegendraads genot. Opstellen over de kwaliteit van middeleeuwse teksten (Leuven 1996), 149-160, en in Spiegel der letteren 41 (1999), 83-101, en in Nederlandse letterkunde 6 (2001), 124-137. Voor het passieboekje J. van Aelst, ‘Geordineert na dye getijden. Suster Bertkens passieboekje’, Ons geestelijk erf 60 (1995), 133-156 en A. Ampe, ‘Nog eens de geschriften van Zuster Bertken’, Handelingen Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor taal- en letterkunde en geschiedenis 14 (1960), 9-46. Voor de Innighe sprake Van Aelst (noot 4).

[p. 139]

Mijn dank gaat uit naar José van Aelst en Annemeike Tan voor hun opmerkingen bij een eerdere versie van dit artikel.