Madoc. Jaargang 2002

[p. 57]

Het leven van de Heer

Vanden levene Ons Heren. Kritische editie met inleiding, vertaling en commentaar door Ludo Jongen en Norbert Voorwinden (Hilversum, Verloren 2001). Middelnederlandse tekstedities 8. Geïll. 286 p. ISBN 90-6550-643-8. €18,-.

Hoe en waarom Jezus geboren werd, en vooral hoe hij geleden heeft om de mensheid te verlossen wordt in parende rijmen verteld in het dertiende-eeuwse Vanden levene Ons Heren. Van deze mooie tekst, die slechts in één handschrift volledig bewaard is, is nu een zeer toegankelijke editie verschenen met een vertaling in proza ernaast, van de hand van Ludo Jongen en Norbert Voorwinden. Dat is op zichzelf al winst, want voorheen was de tekst nauwelijks toegankelijk. De editie is kritisch, en de vertaling is over het algemeen zeer getrouw en niettemin zeer leesbaar (zie de citaten). God ziet hoe al zijn schepselen opgeslokt worden door de hel en roept de engel Gabriël bij zich aan wie Hij vertelt dat Hij mens wil worden om een einde te maken aan die toestand. Gabriël moet nu aan Maria vertellen dat God uit haar geboren wil worden (161-168):

Gabriël, hi ne lette niet;
Hi dede dat hem sijn meester hiet.
Hi voer ter stat van Nazareth,
Hi seide al dat hem was geset.
Vant hi Mariën ter venstren staen?
Vant hise achter straten gaen?
Vant hise in plaetsen? Vant hise int spel?
Neen hi niet! Die maecht pensde al el.

Gabriël draalde niet, maar deed wat zijn Heer hem opdroeg. Hij ging naar de stad Nazareth en deed alles wat hem was opgedragen. Vond hij Maria bij het raam staan? Moest hij haar op straat zoeken? Trof hij haar op de markt? Was ze aan het spelen? Nee, de maagd dacht aan iets heel anders.

Gabriël vindt Maria op de plaats waar zij zich dagelijks terugtrekt voor gebed. En zo hoort het ook voor een maagd die God in haar schoot zal dragen. Maar door de beschrijving is Nazareth ineens dichtbij gekomen, het is een gewoon dorp, waar vrouwen kennelijk ook graag op hun vensterbank leunen voor een praatje. Tegelijkertijd is het een vermaning: rondhangen aan je raam of op straat of op de markt, of plezier maken is Gode niet welgevallig! (Wat moeten we maken van int spel? Ludo Jongen lijkt het in het midden te willen laten, maar wekt met zijn vertaling de indruk dat het om een gokspel zou gaan.) Zulke vrouwen zou Hij nooit uitkiezen. Deze toon bepaalt het hele gedicht van een kleine 5000 verzen: klare taal, heel direct en doorspekt met vermaningen en lessen. Die zijn ook nodig, want het publiek moet doordrongen raken van de noodzaak tot nederigheid en boetvaardigheid in het licht van het grote offer dat Christus aan het Kruis bracht voor onze zonden. In betrekkelijk weinig verzen worden geboorte en jeugd van Jezus beschreven, en ook de jaren waarin Hij prekend en

[p. 58]

wonderen verrichtend rondtrekt worden kort verteld ten gunste van de passie, die al op eenderde van de tekst begint. Ook daar treft vooral de onomwondenheid waarmee het verhaal verteld wordt. Jezus heeft zijn discipelen verteld dat hij verraden zal worden door één van hen (1824-33):

Onse Here en seide niet meer.
Sine jongeren hadden alle seer.
Elc stont op ende seide: ‘Benix iet?’
Onse Here seide: ‘Negi niet.’
Elc wiste wel dat hijs quite was,
Sonder allene donwettige Judas.
Hi seide techterst: ‘Here, benict dan?’
Onse Here antwerde: ‘Dat segstu, man.
Judas,’ seit Hi, ‘du ets met Mi,
Ic sal verraden sijn van di...’

Daarna zei Onze Heer niets meer. Zijn leerlingen waren allemaal diep bedroefd. Om de beurt stonden ze op en vroegen: ‘Ben ik het soms?’ Maar Onze Heer zei: ‘Nee, jij niet.’ Elk van hen wist wel dat hij er niets mee te maken had, afgezien van de goddeloze Judas. Die vroeg als laatste: ‘Heer, ben ik het dan?’ Onze Heer antwoordde: ‘Je zegt het, man. Judas, jij eet samen met Mij, maar door jou zal Ik verraden worden...’

Onbijbels is de afdaling in de hel, waarvan de oudste bron waarschijnlijk het apocriefe evangelie van Nicodemus is. Volgens deze bron is Christus voor zijn wederopstanding afgedaald in de hel om daar de aartsvaders en de profeten op te halen. De hel bestaat uit twee afdelingen, de onderste is grondeloos en de verschrikkingen zijn onbeschrijfelijk, maar worden niettemin zo gedetailleerd mogelijk beschreven. De bovenste hel is minder erg, maar toch ook vreselijk. In deze hel verblijven de aartsvaders en de profeten, die Jezus komt verlossen. Na de verlossing volgt nog de verrijzenis en tenslotte is de hemelvaart van Christus aanleiding om te verwijzen naar de dag des oordeels, waarop Hij zich weer aan ons zal vertonen. Zeer aanschouwelijk worden nog eenmaal de verschrikkingen van de hel en de vreugden van het paradijs geschilderd in de woorden die Christus dan zal spreken tot de zondaars en de uitverkorenen. Een bijzonder kenmerk van de tekst zijn nog de lyrische passages, zoals de biecht van Maria Magdalena, het gebed van Jezus tot het kruis en de klacht van Maria tot haar gekruisigde zoon, waarvan sommige in deze editie een vertaling in verzen kregen (waarom niet allemaal?).

Verantwoording van de editie en toelichting bij de tekst zijn achter in de uitgave opgenomen. Wat betreft de toelichting is dat jammer, want nu moet men steeds bladeren, terwijl in het algemeen op de rechterbladzijden onder de prozavertaling nog genoeg ruimte zou zijn om deze noten op te nemen. Voor de inleiding zijn vierentwintig pagina's gereserveerd, waarvan de eerste zeven voor de uiterst complexe ontstaansgeschiedenis van de bijbel, de volgende twaalf voor Duitse en Nederlandse bijbelvertalingen en ten slotte de laatste vier-en-een-halve bladzijde voor Vanden levene Ons Heren. Deze verdeling doet de tekst

[p. 59]

waar het om gaat te weinig recht, terwijl men zich kan afvragen of het voor het begrip van Vanden levene Ons Heren nodig is om het hele ontstaan van de bijbel te ontrafelen (voor zover mogelijk in zeven pagina's). Aan de andere kant werd mij toch niet duidelijk hoe Vanden levene Ons Heren past binnen de traditie van bijbelvertalingen, hoe het zich bijvoorbeeld verhoudt tot de beschreven Duitse en Nederlandse traditie en tot het veel genoemde diatessaron (evangelieënharmonie) van de Syriër Tatianus uit de tweede eeuw. Afgezien van genoemde bezwaren is de editie van Vanden levene Ons Heren een zeer welkome, en ik hoop dat veel mensen de tekst met even veel plezier zullen lezen als ondergetekende.

Soetje Oppenhuis de Jong