Madoc. Jaargang 2002

Ludiciteit in de Middeleeuwen

W.S. van Egmond, M. Mostert (red.), Spelen in de Middeleeuwen. Over schaken, dammen, dobbelen en kaarten. Utrechtse Bijdragen tot de Mediëvistiek 17 (Verloren, Hilversum 2001). 208 p. Geïll. ISBN 90-6550-642-x. €19,94.

Met de regelmaat van een uurwerk verschijnen sinds 1983 de Utrechtse Bijdragen tot de Mediëvistiek onder redactie van R.E.V. Stuip en C. Vellekoop. In de meeste gevallen zijn zij de neerslag van een interdisciplinair opgezette lezingencyclus van de studierichting Mediëvistiek. Onlangs verscheen alweer het zeventiende deel, hetgeen blijk geeft van een grote continuïteit in de anders zo grillige wereld van wetenschappelijk onderzoeksbeleid. Dit keer werd gekozen voor het weidse thema ‘Spelen in de Middeleeuwen’. De gastredacteuren Mostert en Van Egmond beperken dit in de ondertitel direct tot ‘schaken, dammen, dobbelen en kaarten’ en na lezing blijkt dat de meeste bijdragen op een of andere manier vooral over schaken gaan.

Het doorwerken van een bundel artikelen heeft altijd iets vermoeiends, omdat de auteurs veelal het opgegeven thema vanuit hun eigen specialisatie of deskundigheid benaderen, zonder kennis te nemen van elkaars onderzoeksresultaten. Aldus ontstaan er vaak overlappingen die bij een nauwere samenwerking voorkomen hadden kunnen worden. Deze bundel vormt daarop geen uitzondering. Zo ben ik de klacht van Petrus Damiani (circa 1007-1072) over schakende geestelijken zeker vier keer in min of meer uitgebreide vorm tegengekomen. Ook de literatuurlijsten vertonen veel doublures: het standaardwerk van H.J.R. Murray, A History of Chess, wordt liefst zes keer apart genoemd, afwisselend in de edities van 1894, 1913 en 1962.

Aan de andere kant is het voordeel van een bundel dat men de artikelen op verschillende momenten afzonderlijk kan lezen. Ik raad de lezers in dit verband aan de eerste bijdrage van Marco Mostert ‘Het spelelement in de middeleeuwse beschaving’ (pp. 9-27) als laatste te lezen. Het bevat immers een helder geschreven samenvatting van de overige bijdragen. Daarnaast probeert de auteur het spelen in de Middeleeuwen in een bredere cultuurhistorische context te plaatsen door te verwijzen naar Johan Huizinga's onnavolgbare Homo Ludens (1938). Huizinga, die ervan uitging dat elk menselijk handelen uiteindelijk terug te voeren is

[p. 53]

op spel, had in dit boek vooral het oog op het spelelement in een cultuur als zodanig. Zijn vraagstelling was niet gericht op concrete spelen of spelletjes en hun sociale context, zoals in deze bundel wel het geval is. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de andere auteurs Huizinga wijselijk hebben laten liggen.

Hoe werden spelen in de Middeleeuwen beoordeeld? Dat is de vraag die in veel bijdragen gesteld wordt. Voor de beantwoording daarvan is men grotendeels aangewezen op literaire bronnen, geschreven door geestelijken. Zoals dan te verwachten is, blijkt dat schrijvende clerici spelen in het algemeen afwijzen. Vooral ‘buitenspelen’ (zoals gladiatorenspelen, toneelspelen, circusspelen) moesten het ontgelden omdat deze als afgoderij gezien werden. De ‘intramurale’ spelen (zoals schaken, dobbelen, kaarten) werden als minder gevaarlijk beschouwd. Dobbelen om geld stond in een kwade reuk. A.P. Orbán laat in zijn helder geschreven overzicht ‘“Ieder spel is ijdelheid”: Enkele visies op het “spel” in de oudchristelijke en middeleeuwse Latijnse literatuur’ (pp. 28-50) zien dat ook heidense auteurs dit spel als infaam beschouwden. Volgens oudchristelijke schrijvers was dobbelen iets voor de Hunnen. Over de beoordeling van het schaakspel constateert Orbán dat de meeste middeleeuwse auteurs dit edele spel afwezen: het zou verslavend werken en het zou tot ruzie en doodslag kunnen leiden. In de late Middeleeuwen nam de waardering echter enigszins toe. Het schaakspel werd toen gezien als een nuttig onderdeel van de hoofse opvoeding dat zelfs door vrouwen goed gespeeld kon worden.

Al met al hebben de mensen zich weinig aangetrokken van de zedenmeesterende geestelijken. Buitenspelen bleven populair als alternatief voor de kerkdiensten en binnenspelen bleven een aangenaam tijdverdrijf voor alle lagen van de bevolking. Deze stelling wordt verder onderbouwd door de enige bijdrage die gebaseerd is op archeologische bronnen. Annemarieke Willemsen laat in haar artikel ‘De materiële cultuur van het spel’ (pp. 51-67) zien dat schaak- en dobbelspelen niet alleen door de welgestelden werden gespeeld, maar ook door minder bedeelden en armlastigen.

Door gebruik te maken van iconografisch materiaal vullen Johann-Christian Klamt en Lia Couwenberg deze conclusie aan. Uit hun bijdrage ‘De moraal van het schaakspel versus het dobbelen: Bekende en minder bekende voorstellingen opnieuw bekeken’ (pp. 68-93) blijkt dat ook geestelijken zich wel eens aan schaken en dobbelen bezondigden. Uit deze twee bijdragen krijgen we meer zicht op de functie van spelen in de middeleeuwse samenleving. Het meest duidelijk komt dit aspect naar voren in de afgewogen bijdrage van Remke Kruk ‘Is schaken wel een spel voor heren? Over schaakspel in de middeleeuws Arabische cultuur’ (pp. 105-122). Hier lezen we dat het schaakspel midden zevende eeuw door de Perzen in de Arabische wereld is geïntroduceerd en dat het vervolgens in de negende eeuw via Córdoba in het Westen bekend is geworden. Strenge theologen verwierpen het schaakspel om dezelfde redenen als hun christelijke collega's: het zou teveel afleiden van hogere zaken. Niettemin bleef het een alom gewaardeerd tijdverdrijf in de Arabische wereld waaraan ook vrouwen met succes deelnamen. Kalief Harûn ar Rashîd (786-809) werd in een verhaal zelfs driemaal door een slavin verslagen! Uit de Arabische verhalende bronnen blijkt dat schaak ook door dames werd gespeeld en dat zij soms wonnen, omdat hun mannelijke tegenspelers teveel afgeleid werden door hun schoonheid.

[p. 54]

Dit thema keert terug in het artikel van Bart Besamusca ‘“In dien hoec gemat”: Gemengd schaken in de Middelnederlandse verhalende literatuur’ (pp. 169-187). Wederom staat het schaakspel hier centraal. Uit enkele laat-Middelnederlandse teksten uit het hoofse milieu blijkt dat adellijke vrouwen weliswaar hun mannetje staan in het schaakspel, maar dat zij uiteindelijk het onderspit moeten delven; hun taak ligt primair bij het bedrijven van het liefdesspel. Om deze conclusie een bijdrage tot ‘genderonderzoek’ te noemen is wat overdreven. We kunnen ook gewoon spreken over ‘Het speelveld der Liefde’, zoals Fleur van Tongeren onlangs in dit tijdschrift deed (Madoc 15 (2001) 74-85).

De Oudfranse literaire bronnen zijn op het thema ‘spelen’ tegen het licht gehouden door René Stuip in zijn artikel ‘Een les voor de koning’ (pp. 147-168). Ook hij bespreekt enkele saillante teksten waarin man en vrouw een partij schaak spelen. Hieruit blijkt wederom dat het schaakspel slechts een middel is om te komen tot het liefdesspel. Gelukkig valt het woord ‘genderonderzoek’ hier niet. Origineel is het gedeelte waarin Stuip een helder commentaar heeft op Le Songe du Vieil Pelerin van Philippe de Mézières (1327-1405). Hierin gaf de schrijver met behulp van beelden ontleend aan het schaakspel kritiek op het politieke leiderschap van zijn tijd. Een fraai voorbeeld van de toepassing van de schaakmetafoor in het politieke debat. In Bohemen werd deze rol gespeeld door de leek Tomás̆ Stítný (circa 1330-circa 1400). Wojciech Iwanczak laat in zijn bijdrage ‘Het schaakspel in middeleeuws Bohemen’ (pp. 123-146) zien welke mogelijkheden de allegorie van het schaakspel bood om commentaar te geven op de sociale werkelijkheid.

Dat er in de Middeleeuwen ook nog iets anders gedaan werd dan schaken en schrijven over schaken blijkt uit de bijdrage van damspecialist Arie van der Stoep. In dit artikel ‘Middeleeuws damspel, volgens de oude en volgens een nieuwe versie’ (pp. 94-104) wordt op grond van termenonderzoek vastgesteld dat het damspel als een zelfstandig spel in ieder geval bekend was in de Middeleeuwen; het werd in de twaalfde eeuw ‘uitgevonden’ in Frankrijk en is daarna snel populair geworden.

In de laatste bijdrage ‘Kansspelen in laatmiddeleeuws Italië’ (pp. 188-207) behandelt mederedacteur Marco Mostert het dobbelspel in de Italiaanse steden. Gelukkig laat hij ook iets zien van een ontwikkeling in het omgaan met spelen. Aanvankelijk werd gokken verboden door de stedelijke overheden omdat gokverslaafden teveel overlast veroorzaakten. Vanaf de dertiende eeuw heeft men geprobeerd het gokken te reglementeren door beroepsspelers te gedogen. In een later stadium werd er zelfs een officieel casino ingesteld. In de vijftiende eeuw is de cirkel rond en maakt de nieuwe moraal van de boetepredikers een einde aan de stedelijk gesanctioneerde gokhuizen (‘baratterie’). Gokken wordt dan weer gemarginaliseerd.

Toen ik dit betoog las moest ik denken aan het boek van J. Rossiaud, La Prostitution Médiévale (Parijs 1988), waarin de ontwikkeling van bordelen in middeleeuws Frankrijk werd beschreven. Eerst werden ze oogluikend toegestaan, daarna, mede met steun van kerkelijke instanties, in de stad gereglementeerd en tenslotte vanaf circa 1500 verbannen naar de illegaliteit buiten de stad. Wellicht een thema voor een volgende lezingenreeks in Utrecht?

Nico Lettinck