Madoc. Jaargang 2000

[p. 178]

Het Haagse handschrift van heraut Beyeren

Jeanne Verbij-Schillings (ed.), Het Haagse handschrift van heraut Beyeren. Hs. Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 131 G 37. (Middeleeuwse verzamelhandschriften uit de Nederlanden 6) (Hilversum; Verloren 1999). Geïll. 273 p. ISBN 90-6550-034-0. Prijs: f59,-.

In het middeleeuwse graafschap Holland werd de historiografie niet steeds even intensief beoefend. Vanaf de twaalfde eeuw, toen de Egmondse monniken voor het eerst de geschiedenis van eigen land en gravenhuis gingen schrijven, was het veeleer op incidentele basis dat auteurs zich aan de geschiedschrijving wijdden. Alleen aan het hof van graaf Floris V en van zijn Henegouwse opvolgers in de allereerste jaren van de veertiende eeuw leek de historiografie een structurele plaats te gaan innemen in het Hollandse culturele leven, maar die bloei was slechts van korte duur. Des te verbazingwekkender is het dat in de vijftiende eeuw, toen het gewest opging in het grote Bourgondische staatsverband, de Hollandse historiografie een hernieuwde opleving kende, die nu meer duurzaam bleek te zijn. Deze golf begon weer aan het hof, met auteurs als de heraut Beyeren en de anonieme ‘clerc uten lagen landen’, maar al snel waren auteurs en lezers in bredere kring te vinden. Voor een groter publiek van ontwikkelde leken werd nu door ‘beroepsschrijvers’ gewerkt, die soms op bestelling leverden. We noemen slechts het anonieme ‘Goudse kroniekje’, de Hollandse kronieken van Dirk Frankenzoon Pauw en Jan Gerbrantszoon van Leiden, en als sluitstuk de Divisiekroniek van Cornelius Aurelius. Ook zorgde de drukpers voor een grotere verspreiding van de werken.

De laatste jaren is de belangstelling voor deze laatmiddeleeuwse Hollandse historiografie groeiende, getuige enkele bundels en monografieën, waarin met name de auteurs heraut Beyeren en Cornelius Aurelius aan bod zijn gekomen. Het onderzoek wordt evenwel ernstig bemoeilijkt door het feit dat het slecht is gesteld met de edities van de geschiedwerken uit de late Middeleeuwen: uitgaven zijn ofwel te vinden in moeilijk toegankelijke en sterk verouderde werken uit de zeventiende of achttiende eeuw, ofwel ze zijn er helemaal niet. Een qua edities wel bijzonder slecht bedeelde auteur is de heraut Beyeren. Het is alleen al daarom verheugend dat Jeanne Verbij-Schillings nu een uitgave heeft bezorgd van een door hem samengesteld handschrift.

Deze neerlandica en haar collega Wim van Anrooij hebben veel onderzoek verricht naar persoon en werken van de heraut. Achter die beroepsnaam gaat ene Claes Heynenzoon schuil, die in de jaren zeventig van de veertiende eeuw als bode werkzaam was aan het hof van Jan van Blois in Schoonhoven en rond 1380 aan het Gelderse hof heraut werd. Dezelfde functie oefende hij vanaf 1401/1402 tot 1414 aan het Hollandse hof uit (vandaar zijn naam, naar de hertogen van het Beierse huis die in Holland graaf waren). Bovendien bekleedde hij

[p. 179]

ook nog de eervolle functie van ‘wapenkoning der Ruwieren’, een soort opperheraut voor het gedeelte van het Duitse rijk tussen Maas en Rijn. In zijn functie van heraut vervaardigde Claes Heynenzoon enkele ambtsboeken, de met schitterende heraldische illustraties verluchte Wapenboeken Gelre en Holland. Daarnaast schreef hij twee grote geschiedwerken, te weten een Hollandse kroniek en een Wereldkroniek, die beide in twee versies zijn overgeleverd. Materiaal voor die kronieken verzamelde hij in het zogenoemde Kladboek. Een bijzondere omstandigheid is dat veel werken van de heraut in autograaf zijn overgeleverd, waarschijnlijk mede een gevolg van de fraaie illustraties daarin.

Ook het hier besproken Haagse handschrift is een door hem eigenhandig geschreven boek. Deze collectie teksten blijkt minder gemakkelijk te typeren als ambtsboek of als historiografie: zij vertoont trekken van beide. Erin opgenomen zijn korte rijmkronieken over de Brabantse, Hollandse en Vlaamse vorstelijke dynastieën, een stuk in Latijns proza over de afkomst van de Engelse koningen, nog wat korte stukjes van diverse aard (onder andere over Karolingers, de Capetingen, de Noormannen, de wereldtijden en het Onze Vader), waarna het boek afsluit met een cluster teksten over de Trojaanse oorlog. Het is opvallend dat de inhoud sterk Brabants gekleurd is: het openingsstuk, de Brabantse rijmkroniek, beslaat samen met de ermee samenhangende korte stukjes over Karolingers, Capetingen en Godfried van Bouillon twee derde deel van het boek, en bovendien staan ook de Trojaanse verhalen met Brabant in verband, gezien de mythologische afstamming van de Brabantse hertogen van de Trojanen. Voorts is opmerkelijk dat de dynastieke rijmkronieken zijn voorzien van heraldische illustraties, die een integraal onderdeel van de tekst vormen, terwijl in de andere, kortere teksten die afbeeldingen ontbreken. Uit deze gegevens, en ook uit de codicologische kenmerken van het boek, is door Verbij-Schillings en Van Anrooij de conclusie getrokken dat de heraut in eerste instantie een ambtsboek heeft gemaakt, ter grootte van twee katernen, dat waarschijnlijk door hem werd gebruikt in zijn functie van wapenkoning der Ruwieren. Dat zou dan de Brabantse kleuring verklaren van dit boek van een Hollandse functionaris: de wapenkoning was een soort protégé van de Brabantse hertog. Kort daarna breidde de heraut de codex uit met nog een katern, waarin eerst de Hollandse en Vlaamse kronieken werden opgeschreven, weer gestructureerd door heraldische illustraties. Deze laatste teksten zijn wel in verband gebracht met het sluiten van een Bourgondisch-Vlaams-Hollandse alliantie op 25 juli 1405. Waarschijnlijk hebben we in dit eerste deel van het boek dus teksten voor ons die Claes Heynenzoon op officiële plechtigheden in zijn functie als heraut voordroeg, opgetekend in een fraai verzorgd ambtsboek, compleet met de bijbehorende afbeeldingen van wapentekens, zeker bedoeld om tijdens de voordracht te tonen aan het hoge publiek. Naderhand ging de heraut dit ambtsboek gebruiken als een persoonlijk naslagwerk: hij schreef er nog een aantal losse teksten in, uittreksels en bewerkingen uit andere boeken, en het geheel gebruikte hij bij het schrijven van zijn Hollandse kroniek en Wereldkroniek.

Het Haagse handschrift is al met al een fascinerend en kostbaar document, want het geeft ons op directe wijze inzicht in de professionele aciviteiten van Claes Heynenzoon als heraut én als geschiedschrijver. Op basis van de editie

[p. 180]

van dit werk kan nu verder worden gegaan met de studie van zijn bronnen en zijn historiografische werkwijze. De Korte kroniek van Holland bijvoorbeeld is, zoals al uit eerder onderzoek bekend was, gebaseerd op Maerlants Spiegel historiael. Bij vergelijking van beide teksten blijkt de heraut Maerlant eerst vrijwel letterlijk over te schrijven, maar vanaf vers 146 van zijn kroniek geeft hij grotendeels een eigen berijming, gebaseerd op de Spiegel, maar ook aangevuld met gegevens die hij daar niet kon vinden. Trouwens, vanaf graaf Willem II (vers 318) moest hij het helemaal zonder zijn hoofdbron stellen, want daar stopte Maerlants informatie over Holland. Waar de heraut zijn additionele gegevens vandaan haalde, is niet onmiddellijk duidelijk: zeker is in ieder geval dat een voor de hand liggend werk als de Rijmkroniek van Holland niet zijn enige bijkomende bron kan zijn geweest, want in de Korte kroniek vinden we (al dan niet correcte) feiten die daar niet worden aangetroffen. Voorts valt op dat de heraut in zijn geschiedschrijving soms eigen accenten legt. Zo is al eerder opgemerkt dat hij, in afwijking van de Hollandse historiografische traditie, gravin Ada, echtgenote van de graaf van Loon, als landsvrouwe meerekent. Overigens zij hier ook gesignaleerd dat uit deze autograaf blijkt dat de heraut op een wel heel nonchalante wijze omging met cijfers en jaartallen. Misschien zaten er al fouten in de door hem gebruikte afschriften van zijn bronnen, maar het geeft toch te denken dat hij het bestaat om binnen enkele verzen (179-198) mee te delen dat graaf Arnout in 993 stierf en zijn opvolger Dirk III 33 jaar regeerde en in 1039 stierf, en dat diens zoon Dirk IV negen jaar regeerde en in 1068 stierf. De tekst wemelt van dergelijke fouten en cijfermatige ongerijmdheden.

De editie van het Haagse handschrift van de heraut Beyeren is een diplomatische transcriptie, volgens de regels van de reeks waarin zij is verschenen. Daarbij heeft de bezorgster een inleiding geschreven waarin de achtergronden van het boek en het eerdere onderzoek uitvoerig worden behandeld, waarna een uitputtende codicologische beschrijving is opgenomen. Dan volgen een overzicht van de inhoud van het handschrift (waarin voor het gemak van de gebruiker wel informatie had mogen staan die men nu elders in de inleiding moet zoeken, bijvoorbeeld het feit dat de Latijnse tekst over de Engelse koningen is gebaseerd op Geoffrey of Monmouths Historia regum Britannie - en dus niet Brittaniae, zoals op p. 29 staat), een verantwoording van de editiemethode, en een lijst van alle door de heraut gebruikte afkortingen (waarbij de ellenlange opsomming van de obligate Latijnse contracties en suspensies mij overbodig lijkt). Deze voorbeeldige editie sluit af met enkele bijlagen, waaronder een beschrijving van alle wapentekens in het handschrift, een lijst van afbeeldingen en een register van namen en plaatsen, waarna nog een bijzondere toegift volgt: een fotografische reproductie, in kleur, van het hele handschrift. Deze kostbare toevoeging is in dit geval zeker te verantwoorden, aangezien in de codex de tekst en de afbeeldingen een onverbrekelijke twee-eenheid vormen. Dankzij dit facsimile komt het door heraut Beyeren samengestelde en geschreven Haagse handschrift hier optimaal tot zijn recht, en vormt deze editie niet alleen in wetenschappelijk maar ook in esthetisch opzicht een bijzonder bevredigend geheel.

J.W.J. Burgers