Madoc. Jaargang 2000

Koningen en kronieken

R.E.V. Stuip, C. Vellekoop (red.), Koningen in kronieken. Utrechtse Bijdragen tot de Mediëvistiek, deel 16 (Verloren; Hilversum 1998). Geïll. 207 p. ISBN 90-6550-298-X. f39, -

Anders dan de titel doet vermoeden, worden in de bundel Koningen in kronieken behalve kronieken ook teksten zoals Karolingische annalen, chansons de geste en gedichten behandeld. De term ‘kroniek’ is niet gebruikt als een technische term die een bepaald genre aanduidt, maar er wordt in meer algemene zin ‘een verhaal onder verstaan, dat in de tijd waarin het werd geschreven als waar werd beschouwd’ (p. 19, noot 1). De bundel vormt de neerslag van de pogingen van negen historici en historisch letterkundigen een deel van de context bloot te leggen waarin de door hen bestudeerde teksten tot stand zijn gekomen. De bestudeerde bronnen zijn afkomstig uit Engeland, Schotland, Frankrijk en de Lage Landen en beslaan een tijdvak van de achtste tot en met de vijftiende eeuw. Ze werden bestudeerd met de vragen: hoe zijn koningen geportretteerd en welke factoren hebben bijgedragen tot deze wijze van afbeelden?

In het inleidende artikel ‘Koningen, kronieken en context’ schetst Henk Teunis de ontwikkelingen van de laatste 25 jaar in de zoektocht naar de historische context. In de tradities van achtereenvolgens de Geistesgeschichte, de mentaliteitsgeschiedenis en de ‘intellectual history’ werden afwisselend de menselijke geest en de tekst als autonome grootheden beschouwd. Volgens Teunis zijn de scheidslijnen tussen literatuur en geschiedenis, en ook tussen de verschillende

[p. 176]

genoemde richtingen binnen de geschiedenis, komen te vervallen.

Hoe worden koningen uitgebeeld? En waarom op deze wijze? Het antwoord op deze vragen is blijkens de onderzochte bronnen divers: het leveren van een gemeenschappelijke identiteit, het oproepen tot verantwoord gedrag, het voorhouden van een deugdenspiegel, propaganda en legitimatie van macht. Zo zet Thea Summerfield in haar artikel uiteen hoe William van Malmesbury in zijn Gesta Regum Anglorum een profielschets geeft van een ideale koning. Zijn geschiedbeeld is er één van ‘decline and fall’ en de enige manier om dit te voorkomen is gelegen in het karakter en de handelwijze van de koning. De legitimerende functie van de historiografie is in verschillende artikelen terug te vinden. Jeanne Verbij-Schillings bijvoorbeeld laat in haar artikel zien dat dit motief ten grondslag heeft gelegen aan de Hollantsche cronike en de Wereldkroniek van heraut Beyeren: de heraut wil met zijn geschiedwerken aantonen dat de Hollandse graven hun gezag uiteindelijk hebben gekregen van de Romeinse en Karolingische keizers.

In het hiernavolgende zullen twee artikelen nader worden besproken. Het eerste artikel behandelt Latijnse bronnen uit de vroege Middeleeuwen, het tweede behandelt een Middelnederlandse bron uit een latere periode.

Het artikel van Mayke de Jong over Karolingische annalen begint met een schets van de context waarin de Karolingische geschiedschrijving van de grond kwam. In de post-romeinse smeltkroes trachtten ‘barbaarse’ vorsten een nieuwe politieke samenhang te scheppen. Geschiedschrijvers zoals Gregorius van Tours, Beda en Paulus Diaconus probeerden door hun geschriften de prille saamhorigheid van het heden te voorzien van een gemeenschappelijk verleden. In het Karolingische rijk ontstond vervolgens opnieuw een zekere culturele heterogeniteit. Ter inleiding van de ontstaansgeschiedenis van de Karolingische annalistiek geeft De Jong een korte behandeling van de genreproblematiek. Om het karakter van een tekst te kunnen doorgronden, is het van belang te weten welke geschiedopvatting aan een bepaald genre ten grondslag ligt. Zo bespreekt ze de Annales regni Francorum met de Oost-Frankische en de West-Frankische voortzettingen daarvan (respectievelijk de ‘Annalen van Fulda’ en de ‘Annalen van Sint-Bertijns’) en de Historiae van Nithard. De Jong constateert een verschuiving in de Karolingische annalistiek: in de eerste fase werd het verleden gereconstrueerd. God, vorst en volk dienden als ideologisch kader bij het scheppen van een gezamenlijke identiteit. Na 830, toen de eenheid binnen het rijk van Karel de Grote onder zijn zoon Lodewijk de Vrome scheuren ging vertonen, werd geschiedschrijving steeds meer contemporaine en persoonlijke geschiedenis. Volgens De Jong zijn er geen aanwijzingen dat vorsten de annalen hebben gebruikt voor propagandistische doeleinden. Niet koningen, maar geestelijken in de omgeving van de vorst namen het initiatief tot het schrijven van annalen, maar zij schreven geschiedenis met het hof als referentiekader. Dat de annalen werden gelezen of gehoord door de Karolingische elite zal echter ongetwijfeld invloed hebben gehad.

A.L.H. Hage behandelt in zijn bijdrage de Voortzetting van de Spiegel historiael door Lodewijk van Velthem. Hierin beschrijft Velthem de wereldgeschiedenis van 1250 tot 1316, dat wil zeggen tot aan zijn eigen tijd. Lodewijk was dorpspastoor van het Brabantse dorpje Velthem. De grote verscheidenheid aan bron-

[p. 177]

nen en details wijst op een intellectueel en aristocratisch netwerk van hoog niveau; waarschijnlijk had Velthem toegang tot Brabantse hofkringen. Het kader van de Voortzetting wordt bepaald door de geschiedopvatting die aan het genre van de wereldkroniek ten grondslag ligt: geschiedenis is heilsgeschiedenis, de verwerkelijking in de tijd van Gods heilsplan dat via wederkomst van Christus en het Laatste Oordeel uitloopt op de definitieve vestiging van het koninkrijk van God. Men ziet hier een ambivalente houding tegenover de geschiedenis: de bouw van de staat Gods is onderweg naar haar voltooiing en tegelijk beweegt deze wereld zich naar haar einde en ondergang.

Velthem heeft de periode die hij beschrijft - een periode van chaos en verval - verdeeld over zes boeken, gevolgd door twee boeken die over de eindtijd handelen. De eerste zes boeken openen steeds met de regering van een koning of keizer van het Duitse rijk. Het vijfde boek is vrijwel geheel gewijd aan Hendrik VII van Luxemburg, keizer van het Duitse rijk van 1308 tot 1313. Zoals Hage in zijn artikel uiteenzet, wordt deze keizer in Velthems Voortzetting de sleutelfiguur voor een sluitende interpretatie van de turbulente decennia waarvan hij deelgenoot was. Hendrik, die volgens Velthem een goede en doortastende vorst was, maar tenslotte aan onmatigheid ten onder ging, wordt ingepast in een wereldwijd verband als cruciale schakel in een reeks van voorzegde onheilspellende gebeurtenissen die de eindtijd zullen vergezellen. Het eindoordeel is dat Hendrik de keizer was die zich in de eindtijd zou openbaren en na wiens dood de Antichrist zou opstaan. Hage toont in zijn artikel overtuigend aan dat de Voortzetting van Velthem door ‘zowel een samenhangende conceptie als een zorgvuldig overwogen compositie’ gekenmerkt wordt.

De verdienste van Koningen in kronieken ligt vooral in de onderzoeksresultaten van de afzonderlijke artikelen, zoals de twee die hierboven besproken zijn. Als bundel is Koningen in kronieken naar mijn mening minder geslaagd. Kwesties die in het inleidende artikel van Henk Teunis aangeroerd worden, krijgen geen vervolg. Zo zal volgens Teunis in de bundel de relatie tekst-publiek ‘als vanzelf centraal’ staan (p. 19). Deze relatie blijft echter in alle bijdragen onderbelicht. De blik is steeds voornamelijk gericht op de auteur en het werk. De lezers komen in deze bundel niet of nauwelijks aan bod. Vragen die aan het begin van de bundel gesteld worden, zoals ‘Wat verwachtten zij van het werk? Hoe hebben zij het geïnterpreteerd?’ (p. 9) blijven onbeantwoord. Wellicht was het niet mogelijk deze vragen op basis van de behandelde teksten te beantwoorden of hebben de auteurs het publiek bewust buiten hun betoog gehouden.

Ter afsluiting van zijn inleidende bijdrage stelt Teunis: ‘Zo zijn er de laatste 25 jaar verschillende wegen uit het land van de autonome tekst en de autonome geest gevonden, met zeer diverse toepassingen. Het is goed te proberen daar nu eens de balans van op te maken - een balans, die ongetwijfeld eens zal blijken een tussenbalans te zijn geweest’ (p. 19). Zo'n balans zou een mooie afsluiting van de bundel zijn geweest. Het zou de bundel bovendien boven het louter presenteren van onderzoeksresultaten uit getild hebben en de bijdragen in het perspectief van de ontwikkelingen in de historiografie geplaatst hebben. Dat de redacteurs van deze bundel dit voorzetje niet benut hebben, is een gemiste kans.

Jinna Smit