Madoc. Jaargang 2000

[p. 151]

De multimediëvist

De ontsluiting van het handschrift-Van Hulthem

Het handschrift-Van Hulthem. Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, 15.589-623. Diplomatische editie bezorgd door Herman Brinkman en Janny Schenkel (Verloren; Hilversum 1999), 2 dln, 1295 p., geïll., ISBN 90-6550-060-x. Prijs: f137, -.
M.E.M. Jungman in samenwerking met J.B. Voorbij, Repertorium van teksten in het handschrift-Van Hulthem (hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, 15.589-623) (Verloren; Hilversum 1999), 96 p.+ Cd-rom, geïll., ISBN 90-6550-084-7. Prijs: f90, -.

Exempelen, fabels, boerden, liederen, spreuken en toneelteksten, het is allemaal te vinden in het begin-vijftiende-eeuwse handschrift-Van Hulthem. Vanwege deze grote verscheidenheid van teksten behoort de codex tot de allerbelangrijkste overblijfselen van de Middelnederlandse letterkunde. En toch is de tekstencollectie niet grondig bestudeerd. Zeker, over werken als de Brandaan, de Borchgravinne van Vergi en de abele spelen is veel geschreven. Maar de meerderheid van het materiaal wacht nog op nader onderzoek. Als in de komende jaren opvallend veel studies over (minder bekende werken in) het handschrift-Van Hulthem zullen verschijnen, is de basis daarvoor gelegd in 1999. In dat jaar werden de teksten in de codex toegankelijk gemaakt voor allerlei vormen van onderzoek door een tekstuitgave in boekvorm en een repertorium op cd-rom.

Bijna dertienhonderd bladzijden telt de diplomatische editie die Herman Brinkman en Janny Schenkel van het handschrift-Van Hulthem bezorgd hebben in de reeks Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden (MVN VII). De omvang alleen al dwingt respect af voor de werkkracht van de editeurs. Hun prestatie krijgt nog meer glans als men zich realiseert dat zij slechts twee jaar eerder, in 1997, tekenden voor de even omvangrijke uitgave van het Comburgse handschrift (MVN IV). Gezien de doelstelling van de reeks om op korte termijn de basis te leggen voor gedegen onderzoek naar middeleeuwse teksten in hun oorspronkelijke context, mag men de projectcommissie feliciteren met de beslissing om Brinkman en Schenkel de uitgave toe te vertrouwen van twee tekstenverzamelingen die cruciaal zijn voor de studie van de Middelnederlandse letterkunde.

De editeurs openen hun inleiding met een korte karakteristiek van het handschrift, dat zij ondanks de erin opgenomen toneelteksten, liederen en langere epische teksten terecht zien als ‘een tekstcollectie die in hoofdzaak bestaat uit sproken, spreuken en gebeden, al dan niet berijmd’ (p. 16). Deze karakterisering wordt gevolgd door een informatieve schets van de geschiedenis van het on-

[p. 152]

derzoek en een beschrijving van de codex. De codicologische analyse, die ruim van scherpe afbeeldingen voorzien is, maakt een degelijke indruk. Overtuigend is onder meer de redenering waarmee op basis van de katernsignatuur m op het eerste blad van katern XI aannemelijk gemaakt wordt dat aan het begin van het handschrift niet meer dan één katern (een quaternio) ontbreekt. Dit impliceert dat de tekst die oorspronkelijk aan tekst nummer twee, de Brandaan, voorafging, maximaal zo'n 1140 vers- of prozaregels telde. (Wat een kwelling is het om bij gebrek aan gegevens te moeten aanvaarden dat we over deze eerste tekst, die vanwege zijn plaats in de codex wellicht zelfs diende als een soort visitekaartje voor de tekstenverzameling, niets weten!) Op basis van de watermerken in het papieren handschrift (afgedrukt in de bijlage op p. 1232-1244) stellen de editeurs verder vast dat de codex tussen 1405 en 1408 ontstond. Deze conclusie sluit goed aan bij de datering van de codex op tekstinhoudelijke gronden (de jongst dateerbare tekst werd na september 1399 geschreven).

De kopiist van het handschrift heeft 214 titels genummerd. In feite bevat de codex echter meer dan 700 teksten, omdat achter de titels nogal eens meerdere werken (toneelstukken) of zelfs hele verzamelingen teksten (rijmspreuken) schuilgaan. Deze overvloed aan materiaal krijgt de lezer aangeboden in de vorm van een diplomatische editie, die desgewenst eenvoudig te vergelijken valt met de tekst in het handschrift, dankzij de geslaagde facsimile-uitgave die recentelijk door R. Jansen-Sieben bezorgd werd (Brussel: Centrum voor de Bibliografie van de Neerlandistiek, 1999). De teksteditie is op verschillende wijzen toegankelijk gemaakt. Een kopregel op de oneven bladzijden vermeldt per opening van het boek de corresponderende folia en tekstnummering in de codex. Drie uitgebreide registers (van opschriften, van incipits en van namen en plaatsen) stellen de gebruiker van de editie in staat snel te vinden wat hij zoekt.

Zodra men de teksteditie in handen heeft, blijkt de grote winst van een volledige uitgave van het handschrift-Van Hulthem. Wie gewoontegetrouw ter oriëntatie wat bladert in het boek, valt van de ene verbazing in de andere (óók als men meende een ter zake kundige neerlandicus te zijn!). De codex bevat naast stukgelezen werken, zoals de Brandaan en de abele spelen, een schat aan nagenoeg of geheel onbekende teksten, die vrijwel steevast interessant zijn. Laat men zich verleiden tot bestudering van een van de vele teksten die om nader onderzoek vragen, dan is de eerste stap het Repertorium van teksten in het handschrift-Van Hulthem op het computerscherm op te roepen. Met een paar muisklikken is men op de hoogte van de stand van het onderzoek.

Het Repertorium, samengesteld door M.E.M. Jungman in samenwerking met J.B. Voorbij, heeft tot doel ‘alle op dit moment beschikbare formele en inhoudelijke informatie over de teksten in het handschrift-Van Hulthem in een systematische samenhang te presenteren’ (p. 17). Het bestaat uit twee delen: een boekje en een cd-rom. In het grafische gedeelte van de publicatie wordt een beknopte inleiding geboden op het handschrift-Van Hulthem, in de vorm van een codicologische beschrijving die op het repertorium toegesneden is, en een voorlopige analyse van de verzamelde gegevens (Jungman). In het afsluitende hoofdstuk wordt de inrichting van het repertorium besproken en wordt het gebruik ervan toegelicht (Voorbij).

[p. 153]

Het repertorium kent vier componenten: een beschrijving van iedere tekst in het handschrift (opgedeeld in maximaal tien rubrieken, zoals de plaats in de codex, het opschrift, weergave van de inhoud, vorm en tekstsoort), een lijst van middeleeuwse auteurs, een opsomming van de bronnen waarin parallelle teksten voorkomen en de bibliografie, die in augustus 1997 afgesloten werd en meer dan 1300 titels telt. Als men het programma start, komt (na dubbelklikken op de titelpagina) een beginscherm in beeld voor de eerste zoekopdracht. Men ziet vier tabbladen (inhoud, tekst, bibliografie en auteurs), die ieder voorzien zijn van een aantal zoekopties, gekoppeld aan keuzelijsten. Zo vindt men onder ‘bibliografie’ de opties Hulthem-nummers, nommers bij Petits Bibliographie der Middelnederlandsche Taal- en Letterkunde, edities, secundaire literatuur en publicaties over parallellen/varianten. Als een (al dan niet gecombineerde) zoekopdracht treffers oplevert, kan men doorklikken naar het resultaat, dat beknopte verwijzingen biedt naar de relevante teksten in de codex. Vanuit het scherm met de zoekresultaten kan men doorklikken naar de volledige beschrijving van de tekst (voorzien van een aantal hyperlinks) die men in het overzicht van de zoekresultaten geselecteerd heeft. Wie niet genoeg heeft aan de mogelijkheden die de vier tabbladen bieden, kan gebruik maken van de uitgebreide optie ‘zoeken voor experts’.

Dit Repertorium mag zonder meer een aanwinst voor de neerlandistiek genoemd worden. Het is gebruiksvriendelijk en zit boordevol informatie. In combinatie met de editie van het handschrift-Van Hulthem in de MVN-reeks genereert het vele onderzoeksmogelijkheden. Brinkman heeft inmiddels het startsein gegeven, door in Nederlandse letterkunde (5 (2000), 21-46) te betogen dat de tekstenverzameling die in de codex bewaard gebleven is, ontstaan is in de buurt van de Sint-Janskerk te Molenbeek, een voormalig dorp dat grensde aan Brussel, in de kringen rond Willem van Heetvelde, heer van het kasteel Koekelberg in de periode 1382-1417. Een reactie op deze hypothese zal denkelijk niet uitblijven, evenmin als het de komende jaren zal ontbreken aan studies over afzonderlijke teksten in de codex. Ik voorspel dat de codex-Van Hulthem het komende decennium in de Bibliografie van de Nederlandse taal- en literatuurwetenschap een groot aantal treffers gaat opleveren.

Bart Besamusca