Madoc. Jaargang 2000

[p. 110]

Recensies

Abélards brieven aan Héloïse

Abélard, De briefwisseling met Héloïse. Vertaald uit het Latijn, toegelicht en van aantekeningen voorzien door Chris Tazelaar (Ambo; Amsterdam en Kritak; Leuven 1998) 512 p. ISBN 90 26315 404 f99,50

Nadat Chris Tazelaar zich eerder bewezen had als een voortreffelijk vertaler van Petrarca, heeft hij nu in de serie Ambo-Klassiek een kloek deel het licht doen zien met de vertaling van de correspondentie van Abélard en Héloïse. Van deze correspondentie zijn in totaal acht brieven bewaard gebleven, waarvan de eerste bekend geworden is als de zogenaamde Historia calamitatum, De geschiedenis van mijn rampspoeden. Daarin doet Abélard het droevige relaas zowel van zijn carrière waarin zijn intellectuele brille hem talloze vijanden had gemaakt als van zijn privé-bestaan waarvan de affaire met Héloïse het hoogte- en dieptepunt vormde. Het verhaal is bekend, en zo niet, dan kan men het in de voortreffelijke vertaling van Tazelaar èn in de daaraan toegevoegde, uitvoerige parafrase nalezen. Abélard verleidt de aan hem voor onderricht toevertrouwde Héloïse, maakt haar zwanger, trouwt in het geheim met haar, en wordt door handlangers van haar oom en voogd ontmand wanneer hij de indruk wekt zich aan het huwelijk te willen onttrekken door Héloïse in een klooster te plaatsen. Beiden bekeren zich vervolgens tot het monastieke leven, Abélard in de abdij van Saint-Denis en Héloïse in het klooster van Argenteuil. Later wordt Héloïse abdis van een door haarzelf gesticht klooster in Noord-Frankrijk: de Paracleet. Daar verneemt ze ook dat Abélard zich in een troostbrief aan een onbekende vriend, ons nu bekend als De geschiedenis van mijn rampspoeden, over zijn lot heeft beklaagd. Zij ontsteekt in woede en schrijft Abélard een brief op poten over diens miskenning van haar persoon en passie. Alles wat ze gedaan heeft, heeft ze voor hem gedaan. Ze is tegen haar zin met hem getrouwd - ze had hem de vrijheid van het filosofenbestaan gegund - en ze is tegen haar zin, uitsluitend op Abélards echtelijk bevel, ingetreden. Abélard antwoordt minzaam. Zo ontstaat een correspondentie, die tot en met brief 5 persoonlijk is en dan van toon verandert. De brieven 6 tot en met 8 handelen over monastieke zaken, vragen van Héloïse, antwoorden en adviezen van Abélard. Na brief 5 doet Héloïse er voor wat betreft persoonlijke zaken het zwijgen toe en beperkt ze zich tot de rol die ze dan heeft als leidster van een vrouwengemeenschap die het aardse heeft afgezworen.

Zoals gezegd, is de vertaling van Tazelaar voortreffelijk. Meer moeite heb ik met het bijgevoegde commentaar. Ook daarin staat veel dat behartigenswaard is. Op het gebied van de middeleeuwse context laat Tazelaar het echter afweten. Hij becommentarieert vooral als classicus die zich verdiept heeft in de klassieke

[p. 111]

en oudchristelijke bronnen van de tekst. Maar hij gaat vrijwel voorbij aan de typische middeleeuwse signatuur alsmede aan de daarmee verbonden interpretatiemoeilijkheden. De kwestie van de authenticiteit noemt hij in het voorbijgaan. En hoewel de meeste experts tegenwoordig, evenals Tazelaar, de brieven voor echt houden, had in een boek waar beknoptheid toch al niet de eerste prioriteit heeft, een korte toelichting niet misstaan. Omdat er geen contemporain handschrift bestaat en bovendien de affaire die toch een cause célèbre had kunnen zijn niet of nauwelijks in de bronnen genoemd wordt, is er twijfel ontstaan aan de authenticiteit van de briefwisseling. En ook inhoudelijk waren en zijn de problemen niet van de lucht: wat, bijvoorbeeld, te denken van Héloïses halsstarrige passie, haar ‘onbekeerdheid’ ook al is ze abdis van een klooster, en haar zwijgen na brief 5? Tal van oplossingen zijn geopperd: een derde persoon zou later de brieven ofwel geschreven ofwel geredigeerd hebben, Abélard zelf zou de enige auteur zijn, Abélard en Héloïse zouden samen het werk geschreven hebben, het zou hier om een monastiek document gaan waarin Héloïses verzet èn haar zwijgen zouden passen.

Natuurlijk had Tazelaar dit alles niet uitvoerig behoeven te behandelen. Maar nu ontbreekt iedere verwijzing naar deze problematiek die voor de interpretatie van de tekst toch van groot belang is. Al had hij maar de twee belangrijkste moderne interpreten, Peter von Moos en Peter Dronke genoemd, dan hadden we al iets geweten, maar nu ontbreken hun namen zelfs in de literatuurlijst.

Door met problemen van vorm en genre geen rekening te houden trapt Tazelaar naar mijn mening toch enigszins in de val van de directe toegang die een document als dit zou bieden tot de psyche van de auteur en de personages. Abélard typeert hij als volgt: ‘Op wetenschappelijk vlak was hij een eminent geleerde, een scherpzinnig denker en een begenadigd docent; in het menselijk vlak was hij een bijna emotieloze, tamelijk naïeve en soms tactloze en arrogante man’ (p. 249). Over de intellectuele brille van Abélard bestaat inderdaad geen twijfel. Maar ‘emotieloos’? Lees de Ethica van Abélard, of liever nog, zijn prachtige gedichten die blijk geven van een intens inlevingsvermogen. En wat Héloïse betreft, wat men ook van haar denken moge, dom was zij niet, noch intellectueel noch emotioneel. En het is niet alleen feministische preoccupatie die aan haar de glansrol in dit verhaal heeft toegedicht. Wat ook de aard van het bronnenmateriaal moge zijn, zoveel is wel duidelijk: zij heeft zich in haar passie voor Abélard niet vergist. Vale, unice, ‘vaarwel, mijn enige,’ zo besluit zij haar eerste grote en bittere brief aan haar voormalige minnaar.

Deze kritiek doet overigens niets af aan de grote waardering die ik voor de prestatie van Tazelaar heb. De accuratesse en het geduld waarmee hij het werk van vertaling en commentaar heeft volbracht verdienen niets dan lof.

M.B. Pranger