Madoc. Jaargang 2000

[p. 112]

Emoties in de Middeleeuwen
Kanttekeningen bij twee boeken

R.E.V. Stuip en C. Vellekoop (red.), Emoties in de Middeleeuwen. Utrechtse bijdragen tot de mediëvistiek 15 (Verloren, Hilversum, 1998). Geïll. 217 p. ISBN 90-6550-295-5. f46,28.
B.H. Rosenwein (red.), Anger's past. The social uses of an emotion in the Middle Ages (Cornell University Press 1998). Geïll. 256 p. ISBN 0-8014-3266-9 (gebonden)/0-8014-8343-3 (paperback). Resp. £ 31.50 en £ 12.50.

De menselijke emoties vormen een intrigerend en lastig onderzoeksgebied. Iedereen kent ze uit eigen ervaring, maar zodra je er wat systematischer naar gaat kijken, dreig je al snel te verdwalen in een labyrint van opvattingen en theorieën. Emoties doen aan als inwendige, uiterst subjectieve psychische fenomenen, maar de uitingen van onze emoties zijn voor anderen herkenbaar en invoelbaar. Emoties horen tot de biologische uitrusting van de mens, maar tegelijkertijd zijn ze cultureel beïnvloedbaar. En dus zijn ze variabel in de tijd en in de ruimte. Het feit dat emoties in de loop van de tijd kunnen veranderen maakt dat de historische wetenschappen in principe iets over dit onderwerp te zeggen hebben, maar dat is nog nauwelijks gebeurd. De hier te bespreken bundels artikelen over emoties in de Middeleeuwen zijn dus pionierswerk.

De bundel Emoties in de Middeleeuwen opent met een stuk van Frijda, waarin deze vermaarde psycholoog enkele centrale gedachten uit zijn grote boek over de emoties samenvat. Emoties zijn ‘taxaties’, afwegingen die gemaakt worden op basis van belangen. Als het belang ‘lijfsbehoud’ (of de eigen groep, of de geliefde) gevaar loopt, is angst een mogelijke taxatie, namelijk een inschatting van het gevaar. Emoties houden verder een ‘verandering in gedragsbereidheid’ in. Bij angst bij voorbeeld: afstand bewaren of de afstand vergroten tot de bron van gevaar, je koest houden of vluchten. En tenslotte zijn emoties onderhevig aan ‘regulatie’. De waarden die wij aanhangen maken dat we onze emoties afzwakken, inhouden of stileren; dat gebeurt onder invloed van conventies en van afwegingen die we maken met betrekking tot de sociale voor- en nadelen die het uiten van emoties kunnen opleveren. Mensen die participeren in een martiale cultuur zullen hun angst voor geweld proberen te beheersen. Daarnaast besteedt Frijda aandacht aan de variabiliteit van emoties, zowel in een transcultureel als in een diachroon perspectief. Aan dit heldere artikel is heel wel een vragencatalogus voor historisch onderzoek naar emoties te ontlenen.

Dan volgen bijdragen over de verwoording van rouw door Augustinus en Bernard van Clairvaux (Pranger), beeldvorming met betrekking tot de Merovingische heilige Radegunde in de toenmalige hagiografie en in een twintigste-eeuwse roman (De Nie), de expressie van emoties in muziek en drama (Vellekoop), rede en emoties in de correspondentie van Abélard en Héloïse (Orbán), de opvattingen over emoties van twaalfde-eeuwse monastieke auteurs (Van 't Spijker), de emo-

[p. 113]

tionele instelling van Hadewijch (Mommaers), de dramatisering van begeerte en vrees in vijftiende-eeuwse Middelfranse en Middelnederlandse toneelstukken (Van Gijsen), de verwoording van emoties in Franse literaire teksten van de twaalfde tot en met de vijftiende eeuw (Stuip) en de picturale verbeelding van de reacties van de moeders op de kindermoord van Bethlehem vanaf het antieke christendom tot in de zestiende eeuw (Klamt). Het is ondoenlijk dit alles in kort bestek adequaat samen te vatten. Ik haal daarom alleen enige zaken naar voren die me voor toekomstig onderzoek van belang lijken.

Heel interessant vond ik de uiteenzetting van Mommaers, waarin deze de schakeringen in het mystieke gevoelsleven van Hadewijch achterhaalt door middel van een minutieus semantisch onderzoek, en het stuk van Klamt, waarin hij de uitbeelding van één onderwerp, de reactie van moeders op de moord op hun kinderen, over meer dan een millennium volgt en de verandering daarin in de vijftiende en zestiende eeuw - van passief verdriet naar actief verzet - in verband brengt met veranderde opvattingen over hoe vrouwen zijn.

De vraag of het mogelijk is de beleving van emoties terug te vinden in teksten uit het verleden komt in veel bijdragen aan de orde. Daarvan een paar voorbeelden.

Hoewel Pranger overwegend vanuit een cultuur-specifiek standpunt te werk gaat - hij legt de nadruk op de invloed van religieuze en literaire tradities op de door hem onderzochte teksten - signaleert hij (op p. 33) interessante overeenkomsten tussen het verloop van emotionele processen volgens Frijda en de bevindingen van Peter von Moos inzake retorische procedures bij de verwoording van rouwbeklag, namelijk achtereenvolgens de waarneming van de onbeheersbaarheid van de situatie (taxatie), het opgeven van het vermijdingsgedrag dat bestond uit het niet willen en kunnen huilen (verandering in gedragsbereidheid) en het ombuigen van verdriet en woede tot uiteindelijke berusting (regulatie). Zou, zo vraag ik me af, de emotionele effectiviteit van zulke procedures, hoe ‘cultureel’ ze ook zijn, dan toch niet mede berusten op het feit dat ze een ‘natuurlijk’ patroon volgen?

Vellekoop betwijfelt in zijn boeiende bijdrage of het Gregoriaans wel zo bovenaards bedoeld is, en of een emotionele, expressieve uitvoering niet eerder op zijn plaats is (p. 84). Hij is ook van mening dat emotionele tegenstellingen in muziek - tussen bij voorbeeld vreugdevol en treurig, gepaard gaand met het gebruik van respectievelijk het hoge en het lage register - voor ons goed herkenbaar zijn (p. 88). Dat staat haaks op enige andere bijdragen waarin juist het anders zijn van de middeleeuwse cultuur benadrukt wordt. Zo stelt Van 't Spijker in haar verhelderende uiteenzetting over de twaalfde-eeuwse monastieke theologie dat daarin de affecten een plaats krijgen binnen een spiritueel traject (p. 115).

Het gaat in deze bundel vooral om de weergave, de uitbeelding van emoties in middeleeuwse cultuuruitingen. Nogal eens valt het accent op het feit dat deze uitbeeldingen voor hedendaagse onderzoekers niet zomaar, of zelfs helemaal niet begrijpelijk of invoelbaar zijn, en zeker niet identiek met onze beleving van emoties en onze opvattingen daarover. Nu is het evident dat wie de weergave van emoties in middeleeuwse teksten, muziek of beeldende kunst onderzoekt, tegen hetzelfde probleem oploopt dat zich voordoet in elk ander on-

[p. 114]

derzoek naar culturele en psychische fenomenen uit het verleden: veel middeleeuwse teksten (daar beperk ik me hier toe) zijn geschreven vanuit religieuze, morele en/ of literaire tradities. Hoe krachtig de invloed van die tradities is, en of er door de traditionalistische formuleringen nog iets heenschemert dat onmiddellijk geobserveerd of werkelijk zo beleefd is, moet per geval onderzocht worden. Maar is dat een afdoend argument om te volstaan met het signaleren van de volstrekte eigenheid van de onderzochte teksten? Is wat daar staat werkelijk niet te vertalen in onze taal? Misschien zouden wij mediëvisten ons wat meer kunnen spiegelen aan de onderzoekspraktijk van de cultureel antropologen. Ondanks de taalbarrière en de culturele kloof tussen hen en de door hen onderzochte volken, schrikken antropologen er toch niet voor terug de emotion talk van deze volken te vertalen in hun eigen taal. Het zou weleens kunnen zijn dat hun veel sterker comparatieve instelling hen ervoor behoedt te blijven steken in één enkele, hun eigen, onderzoekservaring.

Frijda's bijdrage, door maar weinig andere auteurs benut, biedt ook zo'n vergelijkend perspectief. Hiermee wil ik niet zeggen dat de toepassing daarvan probleemloos is. Uit wat eigen onderzoekservaring en door zijn stuk in werkcolleges te gebruiken is mij gaandeweg duidelijk geworden dat er aan zijn model een ‘etage’, een ‘veld’ zou moeten worden toegevoegd, een ‘veld’ dat plaats biedt aan de ‘weergave’ van emoties en emotionele uitingen, of ruimer gesteld, aan de emotionele oriëntatie van de verschillende historische, literaire en andere artistieke genres. De beoefenaren van een bepaald genre interesseerden zich voor bepaalde emoties en zwegen over andere. Deze emotionele oriëntatie stond in dienst van wat de beoefenaren van een genre wilden berichten, uitdragen of corrigeren, en werkte dus selectief. Theoretisch voorziet Frijda hierin: de belangen die de inzet van emoties zijn (de zaken ‘waar de emoties over gaan’) kunnen per cultuur verschillen; een emotieleer die gevat is in het kader van religieus-moraliserende waarden kun je zien als een voorbeeld daarvan. Maar in het onderzoek naar afzonderlijke gevallen zal dit idee telkens opnieuw geoperationaliseerd moeten worden.

De medewerkers aan de bundel Anger's past bestrijken een minder breed scala aan bronnen dan hun Nederlandstalige collega's. Zij gebruiken de in het historisch onderzoek gangbare soorten teksten, oorkonden, theologische werken en verhalende bronnen, maar daarnaast soms ook beeldmateriaal en opvallend vaak in de volkstalen geschreven literaire teksten. Bovendien beperken zij zich tot één emotie, de woede. Dat maakt dat deze bundel meer samenhang vertoont dan de Nederlandse. Enige redundantie kon daarbij niet worden voorkomen. Veel auteurs gebruiken de oudtestamentische, christelijke en antieke denkbeelden over de woede als achtergrond of kader voor het door hen onderzochte onderwerp. Dat levert nogal wat herhalingen op. In een door één auteur geschreven monografie zou dat gemakkelijk vermeden kunnen worden; hoe dat in een bundel als deze zou moeten, zie ik niet.

Ziehier de onderwerpen. Little schrijft over woede in monastieke vervloekingsrituelen, Peyroux over de woede waarmee de jeugdige Gertrudis, de toekomstige abdis van Nijvel (zevende eeuw) een huwelijk afwees en koos voor een leven in het klooster, Althoff over de mate waarin het koningen vanaf de Mero-

[p. 115]

vingische periode tot in de twaalfde eeuw toegestaan was en zij het zich permitteerden woede te tonen, en Bührer-Thierry over de vraag of vorsten die hun politieke tegenstanders de ogen lieten uitsteken daarbij geleid werden door emoties of door een ideologie. De opvattingen omtrent woede die koning Hendrik III van Engeland gekend kan hebben en de manier waarop hij met deze emotie omging worden behandeld door Hyams, demonstratieve woede als onderdeel van de onderhandelingsstrategieën in aristocratische milieus door White en Barton, woede van boeren en de reacties daarop van anderen door Freedman, woede als emotie van Keltische heiligen door Davis en opvattingen over diezelfde emotie in de vroegmiddeleeuwse islam door Ghazzal. Rosenwein, die de bundel heel zorgvuldig redigeerde, schreef de inleiding en de slotbeschouwing.

Er staat veel lezenswaardigs in dit boek. Vooral de bijdragen van Little, Althoff, Hyams, White en Freedman hebben mij geboeid. Little's betoog sluit nauw aan bij zijn boek Benedictine maledictions (1993), maar bevat daarnaast interessante analyses van vroegmiddeleeuws beeldmateriaal. Het stuk van Althoff is een informatief specimen van diens vernieuwende studies over middeleeuwse politiek. Hyams leverde een fraaie case study, gesitueerd in heel wijde verbanden.

‘The politics of anger’ van Stephen White zou weleens klassiek kunnen worden. Het past in het onderzoek van een aantal Amerikaanse mediëvisten, Cheyette, White, Geary, Rosenwein e.a., naar conflictregulering in Frankrijk in de elfde en twaalfde eeuw (zie de door Barton, p. 163, noot 40, geciteerde literatuur); in Nederland wordt dergelijk onderzoek bedreven door Teunis en Bijsterveld. Centraal staat daarbij de vraag hoe in maatschappijen met weinig of geen ‘staat’ het geweld werd ingeperkt. Ook zonder een staat met een geweldmonopolie bleek dat vaak goed te kunnen: door procederen en onderhandelen, kleinschalig geweld als signaal, waarop nieuwe onderhandelingen konden volgen, bemiddeling door derden, uitwisselen van geschenken en van andere, symbolische, eerbewijzen, vaak in een rituele vorm. White laat zien hoe de demonstratieve woede hierin past. In talrijke teksten wordt deze emotie beschreven als een begrijpelijke en gerechtvaardigde reactie op een bedreiging of belediging, en fungeert oplaaiende woede als een onderdeel van de sequens waarin een conflict zich voltrekt en eventueel wordt opgelost. White adstrueert dit met een semantische analyse van de woorden voor ‘woede’ in het middeleeuws Latijn en het Oudfrans in historische en literaire teksten, waarmee hij de situaties waarin woede voorkwam en de functies daarvan blootlegt. Fascinerend en in grote lijnen overtuigend vind ik zijn aanval op het denkbeeld van de instabiele, door zijn emoties geregeerde middeleeuwse mens bij Bloch, Huizinga en Elias (pp. 127-131). Hij opent daarmee een debat, dat nog veel kan opleveren.

[p. 116]

Paul Freedman geeft in beknopte vorm een aantal gedachten weer uit zijn kort daarna verschenen mooie boek Images of the medieval peasant (1999). Boeren werden door de wereldlijke bovenlaag lange tijd als ruw, maar ongevaarlijk gezien. In de late Middeleeuwen veranderde dat beeld: de massa's opstandige boeren uit die periode werden wel degelijk gevreesd. Sommige geestelijken kozen de kant van deze boeren. Zij lanceerden het idee dat de woede van boeren in sommige gevallen gerechtvaardigd was. Freedman baseert zijn genuanceerde conclusies op een indrukwekkend dossier dat een groot deel van Europa omvat.

In deze bundel ligt het accent op het sociaal gecodeerd zijn van uitingen van emoties; hij heeft dan ook als ondertitel The social uses of an emotion in the Middle Ages. Rosenwein getuigt in haar nawoord van enige sympathie voor dit standpunt, maar merkt op dat er in het team dat de bundel bijeenschreef twee kampen bleven bestaan, het ene gegroepeerd rondom de ‘natuurlijke’ optie, het andere rondom de sociaal-constructionistische optie. Het oude debat over nature versus nurture steekt dus weer eens de kop op. De afloop lijkt daarom alweer vast te staan: onbeslist. Omdat deze vraag in zijn algemeenheid steeds weer niet te beantwoorden blijkt, doen we er mogelijk beter aan ons voorlopig te beperken tot wat zich wel laat onderzoeken. Uit Anger's past blijkt dat het historisch onderzoek naar emoties veel kan opleveren.

Tot slot een enkel woord over de organisatie van de communicatie tussen de auteurs van beide bundels en de manier waarop die geredigeerd zijn. De Nederlandse bundel is de neerslag van een lezingenreeks. De organisatoren hebben geprobeerd de sprekers en hun gehoor een methodologisch kader te bieden door Frijda als eerste te laten spreken. Daarvan hebben, zoals gezegd, maar enkele sprekers gebruik gemaakt. De meesten hebben zich beperkt tot een praktijkgeval uit hun onderzoek. Verwonderlijk is dat niet. Het is onder de omstandigheden waaronder onderzoekers op dit moment moeten werken vrijwel onmogelijk hen ertoe te bewegen wat tijd uit te trekken voor overleg. Sprekers in een lezingenreeks komen hoogst zelden naar hun medesprekers luisteren. Het gevolg is dat het publiek en de organisatoren in de loop van zo'n reeks wel in toenemende mate kennis over het thema opdoen, maar dat een dialoog tussen de potentiële gangmakers achterwege blijft. Ik heb studenten daarover nogal eens horen klagen en kon ze alleen maar gelijk geven.

De Amerikaanse bundel heeft een andere voorgeschiedenis. Het project begon met drie lezingen over ‘de sociale constructie van woede’ en een commentaar daarop van Barbara Rosenwein tijdens een sessie van de American Historical Association. Peter Stearns, die samen met zijn vrouw Carol een aantal belangrijke boeken over emoties in het verleden op zijn naam heeft staan, stelde vervolgens Rosenwein voor het geheel uit te breiden tot een boek. De daarvoor uitgenodigde auteurs lazen alle elkaars bijdragen en becommentarieerden die per e-mail, fax en brief. Met name van het ‘e-mail forum’ heeft Rosenwein in haar slotcommentaar gebruik gemaakt. Dit zou weleens een vruchtbare aanpassing aan de huidige omstandigheden (die weinig mogelijkheden bieden tot directe communicatie) kunnen blijken te zijn. Het resultaat is in dit geval een boek dat beter geïntegreerd is dan doorgaans bij gepubliceerde lezingenreeksen het geval is.

Rudi Künzel