Madoc. Jaargang 2000

[p. 56]

Dirk Bouts, schilder van de stilte

Maurits Smeyers, Dirk Bouts, Schilder van de stilte (Davidsfonds: Leuven 1998). Geïll., 159 p. ISBN 90 6152 608 6. f56, -

Misschien hield Maurits Smeyers meer van het schrijven van boeken dan van het spreken met mensen. Althans, de buitenwereld zag de vorig jaar overleden Leuvense hoogleraar als een ietwat schuwe, maar onvermoeibare wetenschapper met een lange rij titels op zijn naam. Steeds ging het om onderzoek naar de middeleeuwse kunst van zijn dierbaar Vlaanderen. Onder zijn leiding kwam de grote serie Corpus of Illuminated Manuscripts from the Low Countries tot stand, vervolgens stond hij aan de wieg van een tweede serie The Flemish Primitives en kreeg het Studiecentrum Vlaamse Miniaturisten, door hem en Bert Cardon geleid, terecht van de minister-president van de Vlaamse regering in 1993 de vererende titel Cultureel Ambassadeur van Vlaanderen.

Naast wetenschapper was Smeyers docent. Hij vond vooral dat alle mensen van kunst moesten kunnen genieten. Duidelijk visueel materiaal, mooie kleurenfoto's en heldere teksten moesten de toegankelijkheid vergroten. Zo heeft hij het grote werk Vlaamse miniaturen van de achtste tot het midden van de 16de eeuw. De middeleeuwse wereld op perkament, dat in een vorig nummer van Madoc (13.2) gerecenseerd is, expliciet voor een breed publiek geschreven en gaf hij het meer dan zeshonderd kleurenafbeeldingen mee. Tentoonstellingen over allerhande onderwerpen liet hij vergezeld gaan van indrukwekkende catalogi.

Zijn publicaties omtrent Dirk Bouts vallen in deze categorieën. De catalogus Dirk Bouts, een Vlaams primitief te Leuven uit 1998, één van de boekwerken bij deze tentoonstelling, telt bijna 600 bladzijden en weegt vele kilo's. En al viel er wellicht een kritisch geluid te horen over de tentoonstelling zelf, deze catalogus is in alle opzichten een bijzonder boek. Daarnaast en tegelijkertijd schreef hij een boek over Bouts met een veel eenvoudiger opzet: Dirk Bouts, schilder van de stilte. Dat is de publicatie die hier besproken wordt.

Niet voor niets begint hij het voorwoord met de zin: ‘Schilderijen dienen om te worden bekeken’. Doel is zoveel over Bouts te zeggen dat elke kijker zijn eigen ‘modus videndi’ ontwikkelt en kunstwerken in zijn eigen visuele belevingswereld kan plaatsen. Smeyers gaat nog verder: (p. 10) de toeschouwer kan ‘vanuit het eigen karakter en de eigen psychologie een vraagstelling opbouwen, waarbij de dynamische kracht van het kunstwerk aangewend wordt om een respons te krijgen op persoonlijke noden, inzicht te verwerven, vreugde te ondervinden en het eigen “heil” te bereiken. De toeschouwer gaat dan zelf deel uitmaken van het kunstwerk.’ Doelgroep: volwassen, staat er onverwacht droog in het colofon. Het is bijna of Smeyers zijn doorleefde lezer nog een laatste dringende boodschap heeft willen meegeven. Kunstwerken, met name schilderijen van Vlaamse primitieven zijn balsem voor de ziel. Hij wilde die binnen ieders bereik brengen. Van het begin tot het eind is het boek hierop gericht. De vijf hoofdstuktitels geven de lezer een behulpzame handreiking: ‘De ontdekking van een Leuvens schilder’, ‘Van Haarlem tot Leuven’, ‘Dirk Bouts herkennen’,

[p. 57]

‘De ‘stille wereld’ van Dirk Bouts' ‘In het spoor van Bouts' en als epiloog: ‘Bouts' erfenis na vijf eeuwen’.

Het is inderdaad een stille tocht die hier geschetst wordt. Bouts' werk is ondramatisch, windstil, bovennatuurlijk. Mensen die er actie moeten voeren vallen naar voren in plaats van dat ze een beweging maken. Het is het wimperloze tijdperk. Het is derhalve een wel heel moeilijke taak voor een auteur om in Bouts schilderijen de ‘dynamische kracht van het kunstwerk’ in woorden weer te geven. Het is ook niet steeds gelukt. Zinnen als (p. 91) ‘Het begin van Jezus' openbaar leven werd door Bouts op een pregnante en unieke wijze geïllustreerd. Een paneel in München toont een schraal begroeide, totaal onbewoonde en met woeste en grillige rotsgestalten doorsneden streek, zoals aan het begin van de schepping’ hebben een overdaad aan adjectieven, waardoor de zeggingskracht verloren gaat. Maar omdat de voorbereiding van de tentoonstelling hem zoveel kennis en inzicht verschafte en hij met velen heeft kunnen samenwerken, weet Smeyers zich boven het maaiveld te begeven zonder afgeschoten te worden. Hij kan geduldig aan de lezer uitleggen hoe de perspectieflijnen van een drieluik lopen, en hoe het typologisch symbolisme kan worden toegepast. Helder vat hij de lange artikelen van hemzelf en anderen uit de tentoonstellingscatalogus samen waar het gaat om de theologische analyse van het drieluik met het Laatste Avondmaal, geschilderd voor de broederschap van het Heilig Sacrament in de Leuvense Sint-Pieterskerk. Met name dit triptiek is interessant, omdat het contract uit 1464 in kopie bewaard bleef. Het schilderij was voor een concreet gebruik in de liturgie bedoeld en moest dus theologisch correct zijn. Om die reden benoemde de broederschap twee theologen, de famosus magister Jan Varenacker en de kanunnik Egidius Bailluwel, om Bouts te leiden en om te waken over de juistheid van de afbeelding. We kennen in de middeleeuwse kunstgeschiedenis wel enkele contracten tussen opdrachtgevers en kunstenaars (in de Noordelijke Nederlanden zijn de onderhandelingen tussen Adriaen van Wesel in Utrecht en de Onze-Lieve-Vrouwe-Broederschap in Den Bosch de bekendste), maar vrijwel nooit zijn de kunstwerken nog in hun geheel in situ te zien en is de opdracht zo gedetailleerd tot de geleerde raadgevers toe beschreven.

Smeyers wist veel en misschien was hij daardoor steeds angstvallig voorzichtig in zijn toeschrijvingen en beweringen. Voor dit boek kon hij andere kwaliteiten tonen. Er staat niet veel nieuws in; dat was ook niet de opzet. Maar hij is hier een samenvatter, een minister van defensie, een pleitbezorger van schoonheid en geloof en een bloemlezer tegelijkertijd. Het boek is geschreven met bewondering en affiniteit voor het onderwerp: de stilte wordt als het ware voor de lezer uit gedragen. Dat maakt het lezenswaardig. Het verschaft een ander inzicht in Dirk Bouts - en in de auteur zelf. De laatste zin is daardoor net zo verhelderend als de eerder geciteerde eerste zin: ‘De schilderijen van Bouts bieden, als weerspiegeling van een wereldbeeld, een dynamisch potentieel, dat zich vandaag, na eeuwen geduldig wachten, aan ons openbaart.’

Claudine A. Chavannes-Mazel