Madoc. Jaargang 2000

[p. 52]

Tvoyage

Ambrosius Zeebout, Tvoyage van Mher Joos van Ghistele, uitgegeven met inleiding, aantekeningen en een onderzoek naar de bronnen door R.J.G.A.A. Gaspar (Hilversum 1998). LVII + 448 p. ISBN 90 6550 031 6. f79, -.

Gedurende de laatste jaren is de belangstelling voor de manier waarop de middeleeuwse mens zich in zijn wereld bewoog en verslag deed van zijn waarnemingen, sterk gegroeid. Over een brede scala van onderwerpen, van reisverhalen op het microniveau tot wereldbeeld op het macroniveau, en van communicatie tot kosmologie, verschijnen talrijke studies. Ook het aantal edities dat de middeleeuwse getuigenissen in originali voor de geïnteresseerde lezer ontsluit, is opmerkelijk toegenomen, althans waar het de verhalende bronnen betreft. De reizen naar het Heilige Land, die gedurende de gehele periode van de Middeleeuwen ‘populair’ waren, maar aan het eind een ongeëvenaarde vlucht namen, domineren nog steeds het terrein. Het verhaal van de reis van heer Joos van Ghistele, waaraan recent onder andere Janny Schenkel en István Bejczy afzonderlijke analyses wijdden, hoort tot de meest uitvoerige reisbeschrijvingen in het Middelnederlands. De beschrijving van de reis die de heer Van Ghistele tussen 15 november 1481 en 23 juni 1485 ondernam, en die Ambrosius Zeebout voor circa 1490 te boek stelde, genoot een grote populariteit in de zestiende eeuw. Tot 1572 verschenen drie edities. Daarna bleef de tekst ruim tweeënhalve eeuw in de vergetelheid, tot men er kort voor het midden van de negentiende eeuw opnieuw door gefascineerd raakte. De nu door Gaspar bezorgde editie is echter de eerste in de originele taal sinds de zestiende eeuw.

Wie het boek ter hand neemt, wordt ogenblikkelijk gefascineerd door de typische mengeling van originaliteit en ontlening die de tekst van Ambrosius Zeebout kenmerkt. Het reisverslag past naadloos in de middeleeuwse traditie van dergelijke teksten die à tête reposée neergeschreven zijn, waarbij de reisaantekeningen worden geweven als individuele draad door een weefsel dat is opgebouwd uit al hetgeen de traditie aan beschrijvingen van landen en volken heeft opgeleverd. In zijn inleiding en in de annotatie heeft Gaspar het resultaat neergelegd van zijn speurtocht naar de bronnen die Zeebout - naast de aantekeningen van de echte reiziger, de heer Van Ghistele - heeft gebruikt. Terecht stelt Gaspar dat men, op zoek naar de herkomst der mededelingen in dit reisverslag verstrikt raakt ‘in een waarlijk onontwarbaar kluwen’ (p. xix). Inderdaad is het vaak nauwelijks doenlijk om (soms slordige) rechtstreekse ontleningen aan een bron te onderscheiden van indirecte ontleningen; bovendien bevindt men zich in een deel van de middeleeuwse literatuur dat hoe dan ook al door een intensieve compilatiedrang wordt gekenmerkt. De door Gaspar desondanks verwezenlijkte toeschrijvingen zijn indrukwekkend te noemen. Van een bonte verscheidenheid, variërend van de Heilige Schrift en tal van teksten uit de sfeer van bijbelcommentaren, via diverse vormen van historiografie en geografische geschriften tot encyclopedische en compilatorische geschriften heeft hij de echo's in het werk van Zeebout kunnen achterhalen. Daarbij bleek ook hoezeer Zee-

[p. 53]

bout ‘zijn literatuur bijhield’ en vers van de schrijftafel reisverhalen als dat van Bernhard von Breydenbach - verschenen in 1486 naar aanleiding van zijn nagenoeg gelijktijdig uitgevoerde reis - verwerkte. De kroon spant echter de wel heel uitvoerig geparafraseerde Itinéraire d'Anselme Adorno en Terre Sainte betreffende een reis in 1470-71. Het is opmerkelijk dat toch mateloos populaire werken als van Jean de Mandeville en Marco Polo hierbij verre achterblijven. Ook het ruime gebruik van de als ‘Historie van Godefroot van Bouillon’ aangeduide Historia van Willem van Tyrus is opvallend. Jammer genoeg waagt Gaspar zich niet aan een bespiegeling van wat het brongebruik van Zeebout betekent voor de kwestie van de toegang die deze tot deze teksten had, door de aan- of afwezigheid van bibliotheken, of wellicht zelfs van een privé-bibliotheek van Joos van Ghistele. Wel ontvouwt de auteur in zijn inleiding een heel interessante theorie over Zeebouts mogelijke betrekkingen met de karmelieten op basis van enkele specifiek daaraan te relateren details.

De door Gaspar bezorgde tekst is in essentie gebaseerd op het handschrift Eg. St., 55.473, dat in Brussel deel uitmaakt van de collectie van de Egyptologische Stichting Koningin Elisabeth, aangevuld met elementen uit andere handschriften, terwijl hij aan de gedrukte versies uit de zestiende eeuw de - in omvang nogal ongelijk uitgevallen - indeling in acht hoofdstukken ontleende. Hierdoor is een versie ontstaan die zo volledig en zo toegankelijk mogelijk is. In de annotatie is de uitgever terughoudend gebleven. Het betreft vooral verwijzingen naar de bronnen die Zeebout gebruikte, identificaties van in de tekst genoemde geografische plaatsen, toelichtingen bij in de tekst genoemde bijzondere planten, dieren en personen. Daardoor zal de lezer nog wel eens naar het Middelnederlands woordenboek moeten grijpen, of, wat de gecomputeriseerde lezer overigens gretig zal doen, naar de magistrale cd-rom, die de SDU recent heeft uitgebracht en die eigenlijk in geen gezin zou mogen ontbreken. Sommige lezers kunnen moeite hebben met het ontbreken van toelichtingen in de annotatie op ‘algemeen christelijke c.q. Rooms-katholieke termen en gebruiken’. Waar een reis als die van Joos van Ghistele geheel in de traditie van de pelgrimages naar het Heilige Land eigenlijk een reis in de (Bijbelse) tijd is en de beleving van een religieus verleden impliceert, zal een ontkerkelijkte moderne lezer regelmatig meer steun nodig hebben dan hem nu geboden wordt. Maar de lectuur is er niet minder fascinerend om: een reis waarbij eigentijdse moslims, oud- en nieuwtestamentische personen en zelfs figuren uit de klassieke geschiedenis en mythologie in een tot heden verheven verleden dooreen lijken te leven, is buitengewoon boeiend.

De reis van Van Ghistele valt uiteen in de eigenlijke reis naar en in het Heilige Land, beschreven in boek II, een reis naar Egypte, begonnen in het eind van boek II en beschreven in boek III, gevolgd door een lange reis door de Arabische wereld, die als zuidoostelijkste puntje Aden heeft en waarin het (voor iedere Midden-Oostenpelgrim toch eigenlijk verplichte) bezoek aan het Sint-Katharinaklooster in de Sinaï in wezen nog een onderdeel van het bezoek aan Egypte vormt. Het vierde boek, waarin deze reis is beschreven, is nog tamelijk fors. Het wordt gevolgd door vier kleinere boeken die afzonderlijke reizen naar Cyprus, Syrië, Perzië en de Griekse Archipel, annex Noord-Afrika, behandelen. De

[p. 54]

eigenlijke beschrijving eindigt in Venetië, waarna het laatste stuk van de terugreis met enkele zinnen wordt afgedaan. Om, zoals Bejczy deed (Literatuur 10 (1993) 149), in het reisschema van Van Ghistele de verwezenlijking te zien van een geografisch kruis, waarmee aan de ogenschijnlijk ongeordende trektocht een religieus-symbolisch ordenend principe ten grondslag zou liggen, is volgens mij een te wilde vorm van Hineininterpretierung.

Wie zich laat meevoeren door Zeebouts weergave van Van Ghisteles aantekeningen, ontwaart veeleer een reispatroon dat we ook van heel wat kooplieden kennen: men heeft wel een globaal doel, maar laat routes en bestemmingen toch ook in belangrijke mate bepalen door ontmoetingen onderweg, door het beschikbaar zijn van schepen of het ontmoeten van gezelschappen die als karavaan of in konvooi de gemeenschappelijke veiligheid verkiezen op een bepaalde route. Het relaas van deze ontmoetingen, met andere reizigers die net als hij Europeanen in den vreemde waren, soms met gearabiseerde Europeanen (met als toppunt misschien wel de Mameluk uit Danzig (p. 179)), met Arabieren, Druzen, bedoeïenen, Egyptenaren en noem maar op, is naast de beschrijvingen van landen en plaatsen een ongemeen boeiend element in Tvoyage.

Als historicus betreur ik het dat er zowel in de inleiding als in de annotatie erg weinig doorklinkt van de uitvoerige literatuur van de afgelopen jaren over reizen in de Middeleeuwen in het algemeen, pelgrimages in het bijzonder en de Pape-Jan-thematiek als speciaal thema. Juist de bijzondere drang die Van Ghistele tijdens zijn reis tentoonspreidde om persoonlijk het land van Pape Jan te vinden zou een ruimere aandacht bepaald gerechtvaardigd hebben. Uiteraard besef ik dat een uitvoeriger inleiding en annotatie het gereedkomen van de editie ernstig zouden hebben belemmerd. Ik zal twee voorbeelden noemen. In het eerste boek van Tvoyage geeft Zeebout allerlei algemene adviezen aan reizigers. Het zou beslist mogelijk zijn geweest die adviezen middels de annotatie te relateren aan bijvoorbeeld de adviezen die Pegolotti in de veertiende eeuw in zijn Prattica della Mercatura gaf, of aan de verzuchtingen bij Willem van Rubroek over het nut van goede tolken. In de lange passage in hetzelfde eerste boek over leven en werk van Mohammed en het geloof (dat de uitgever akelig genoeg als ‘het mohammedanisme’ aanduidt) staat de mededeling dat in Mekka ‘tlichaem van Machomet begraven leit’. Noot 45 hierbij stelt zeer beknopt: ‘Deze opvatting, ook bij Von Breydenbach verwoord, was in de middeleeuwen algemeen aanvaard. Mohammed is echter begraven in Medina.’ De noot illustreert gelijktijdig de voortreffelijke verbindingen die tussen Tvoyage en de verwante teksten gelegd zijn, als de terughoudendheid in historische verdieping.

Ook het register van het boek laat veel te wensen over. Het bevat namen van personen en plaatsen (daarbinnen soms afzonderlijk bijzondere lemmata), alsmede enkele begrippen. Maar het gaat telkens slechts om de hoofdvermelding. Zo vindt men via het register wel de pagina's die gaan over het bezoek aan Beiroet en omgeving. Maar alle andere plaatsen waar Beiroet vergelijkenderwijs wordt genoemd, ontbreken. Ook individuele kruisvaarderburchten of andere kastelen, die wel bij naam worden genoemd, zal men in de regel in het register vergeefs zoeken. Bovendien ontbreken nagenoeg alle plaatsen buiten het reisgebied, die worden genoemd. Door dit manco in het register blijft een element

[p. 55]

waarop István Bejczy in zijn artikel in Literatuur (10 (1993) 148) al eens gewezen heeft, namelijk de uiterst boeiende vergelijking van plaatsen in het Heilige Land en de Arabische wereld met de directe belevingswereld van Joos van Ghistele, vooral Vlaanderen en de omringende gebieden, moeilijk traceerbaar. Variërend van de vergelijking van het paleis van de sultan in Cairo met de grootte van de ‘stede van Denremonde’ (p. 176) tot een kasteel in Damascus ‘viercandt, zeer vander groodtten dat Vilvoorde in Brabant es’ (p. 295), de vergelijking met de handelsdwang in Aden met de oude verplichting om ‘seil te strijckene te Dordrecht’ (p. 254) - de stapeldwang dus - en de vergelijking van de woestijn met de ‘santdunen... zo in Holland ligghen boven t's-Graven Haghe’ (p. 237) zijn deze elementen toch een opmerkelijk facet van het verhaal. De toetsing van het vreemde aan het bekende is toch een van de meest wezenlijke sensaties die het reizen voor de reiziger van vroeger en nu zo boeiend maakt!

Tientallen van deze oost-west-confrontaties zitten in het prachtige relaas van Van Ghisteles reis verscholen. Haast ieder stadje in Vlaanderen bood wel een mogelijkheid tot vergelijking. Een goedkope truc om een groot publiek een aha-erlebnis te gunnen? Of simpelweg de bekende Vlaamse werkelijkheid als de norm van het vreemde? Een enkele vergelijking van deze aard heeft de uitgever van de tekst verleid tot een noot, zoals die op p. 285 waar Zeebout over de haven van Tripoli schrijft dat deze ‘zeer dangereus es om in commen, ghelijc de havene vander Sluus in Vlaendren.’ De noot hierbij luidt slechts: ‘De verzanding van het Zwin begon in de vijftiende eeuw; in de eerste helft der zestiende eeuw was het handelsverkeer over deze zeearm al nagenoeg onmogelijk geworden.’ Niet zozeer het ontbreken van bewijsplaatsen stoort hier de historicus, als wel het feit dat het een commentaar is, dat de plank misslaat: de vaart op het Zwin is hier totaal niet aan de orde. Op het moment van het schrijven van de Tvoyage was Sluis de belangrijkste Vlaamse haven; het was de zetel van de admiraliteit en vlootbasis, ook al werd het geleidelijk naar de kroon gestoken door Zeeuwse havens. De kunstwerken die in Sluis waren aangelegd, maakten het binnenvaren van de haven echter tot een moeilijke navigatieklus, zeker voor de groter wordende oorlogsbodems. Daarin lijkt veeleer de ratio van de vergelijking te schuilen.

Laat de lezer echter vooral niet denken dat kritische aanmerkingen als deze bedoeld zijn als een diskwalificatie van de editie. Een dubbele bewondering blijft overheersen. Bewondering voor de scrupuleuze arbeid van de redacteur gecombineerd met ontzag voor de magistrale nieuwsgierigheid, de scherpe blik en de eruditie van het duo Van Ghistele-Zeebout. De rijkdom van informatie die Tvoyage biedt is nagenoeg ongeëvenaard. Regelmatig presenteert het auteursduo hun twijfel naast hetgeen zij hadden gehoord of gelezen. Dat het werk uiteindelijk toch in de schaduw van Jean de Mandeville en Marco Polo zou blijven, ligt misschien wel aan deze kritische houding ten opzichte van de fantastische verhalen die Van Ghistele onderweg voorgeschoteld kreeg, tegenover de gretige acceptatie van het wonderbaarlijke door veel oudere auteurs. Gelukkig ligt er nu deze mooie editie die de lezers op de drempel van de eenentwintigste eeuw kan bedienen in hun honger naar meer kennis over de wereldverkenning van heer Joos van Ghistele.

Dick E.H. de Boer